Գրագէտ Պօղոս Սնապեանի հետ

Լիբանահայ վաստակաւոր գրագէտ Պօղոս Սնապեանի հետ կատարուած այս հարցազրոյցէն փոքր հատուած մը լոյս տեսած է «Գրական թերթ»ի մէջ Մայիս 2010ին։ Ամբողջութիւնը, զոր կու տանք ստորեւ, վերջերս հրատարակուած է «Ազատ-Հայ» կայքէջին մէջ (www.azad-hye.net)։ 

Այսօր հանդիպել եմ մի մարդու, ում անունը միշտ լսել եմ մեծերի անունների հետ միասին, ում անունը կարդացել եմ Գրականութեան թանգարանի խունացած նամակների մէջ… Գիտէի, որ ապրում է  հեռւում, մի տեսակ լեգենդի նման… Բայց այսօր ես նստել եմ մեր գրականութեան դասականների շարքն անցած մարդու կողքին եւ զրուցում եմ… Զրոյց լեգենդի հետ: Այո՛, ինձ համար Պօղոս Սնապեանը լեգենդ է: Ինձ համար իւրատեսակ լեգենդներ են արուեստի, գրականութեան նուիրեալները… Մարդիկ, ովքեր իրենց գոյութեամբ արդէ՛ն իսկ «յեղափոխութիւն» են ժողովրդի մշակութային կեանքում:  Ես շատ անգամ եմ կարդացել նրա քննադատական գրութիւնները. նրա ստեղծագործական կեանքը կարելի է համարել պայքար բանագողութեան, գրականութեան աշխարհ անպատուաբեր մղումներ բերելու դէմ…

…Պօղոս Սնապեանը հրճուանքով ինձ ցոյց է տալիս իր նոր գրքերը. վերջերս ժողովածու է կազմել, որի մէջ զետեղել է իր «ամէնէն սուր» յօդուածները. գիրքը կոչել է «Անընդունելի…»: Ինձ համար անակնկալ էր ժողովածուի «հակառակը». մէկ այլ գրքի մէջ ամփոփել է ի՛ր դէմ գրուած «ամենէն սուր» գրութիւնները. գիրքն անուանել է «Պատիժներ»… Յետոյ նոյն հրճուանքով ինձ համար կարդում է փոքրիկ Նարօտի բանաստեղծութիւնները: Թոռնիկն է: Պապիկը մի անգամ Չարենցի աքրոստիկոսն է կարդացել նրա համար եւ ցոյց տուել չարենցեան «Ով հայ ժողովուրդ…»ը. ահա  աքրոստիկոս է գրել պապիկի անուան եւ ազգանուան տառերով…

Մարօ Խաչատրեան Մայիսի 25,  2010, Երեւան

Փոքր-ինչ պատմէք Ձեր մասին: Որտեղի՞ց են Ձեր արմատները:

Արմատներս Մուսա լեռէն են: Ըսեմ հպարտութեամբ, որ Մուսա լեռի կռիւներուն առաջին գիծի վրայ կռուած Մարկոս Սնապեանի զաւակն եմ: Ըմբոստութեան  ողջ ընթացքին իբրեւ ջրկիր մասնակցած է նաեւ մայրս` Մարիամ Սնապեանը: Եւ իմ ամբողջ կեանքս` օրօրոցէն սկսեալ մինչեւ հիմա, որ թոռներու տէր եմ, յագեցած է հերոսապաշտութեամբ: Տասներկու տարեկան էի, երբ հեռացանք Մուսա լեռէն եւ հաստատուեցանք Լիբանան` Այնճարի անապատը, զոր ծաղկեալ շրջանի մը վերածեցինք տարիներու ընթացքին: Այնճարի «Յառաջ» վարժարանը աւարտելէ ետքը` 1944-45 ուսումնական տարեշրջանին, ընդունուեցայ Երուսաղէմի Ժառանգաւորաց վարժարանը: Այնտեղ ալ հանդիպեցայ Յակոբ Օշականին…Անկէ յետոյ կենսագրութիւնս այլեւս յստակ է…

Յաճա՞խ էք լինում Հայրենիքում:

Մինչեւ համայնավարութեան անկումը «սեւ ցուցակի» մէջն էի: Ով կ’ուզէր, կուգար Հայրենիք: Բացի ինձմէ: Ինծի չէին թոյլատրեր: 1991 թուականին Հայաստանի Գրողներու Միութեան եւ Համազգայինի կողմէ Հայաստանի մէջ կազմակերպուած էր Մուշեղ Իշխանի ստեղծագործութեան նուիրուած հանդիսութիւն մը: Նախապէս ինծի ըսած էին, որ պէտք է գլխաւոր բանախօսը ըլլամ: Այդ ատեն Պէյրութի մէջ ՀՀ դեսպանատուն չկար, անձնագրերու հարցերով կը զբաղէին Դամասկոսի մէջ: Պարոնը, որ Դամասկոս տարած էր ինը անձերու  անձնագրերը, վերադարձաւ, ութ անձերուն անձնագրերը յանձնեց, իսկ զիս կանչեց եւ ըսաւ. «Ըսին` ամէն մարդ, բացի այս մէկէն»: Պատճառը միայն «յորովայնէ»  դաշնակցական ըլլալս չէր. գրական հարցերով ալ շատ «ըմբոստացած էի» (կը յիշեմ` աւելի վաղ՝ խորհրդային տարիներուն Գուրգէն Մահարին յօդուած մը գրած էր, որուն մէջ դաշնակցականները կը համարեր շիրիմին մէջ գտնուողներ, ես ալ պատասխանած էի անոր` գրութիւնս վերնագրելով «Անդրշիրիմեան ձայներ», ըսել է, թէ` շիրիմէն ձայն կու տանք իրեն…): Սօս Սարգսեանը, Ռազմիկ Դաւոյեանը Մոսկուայէն ինծի համար կրցան «ներում» բերել: Մինչ այդ ատեն Հայրենիքին մէջ ունէի «գաղտնի սէրեր»` բանաստեղծ, գրագէտ բարեկամներ, յետոյ բարեկամութիւնը դարձաւ բացայայտ: Հասկցայ` որքան շատ մարդիկ կան, որ կը հոգան իմ մասին: 1991-էն ի վեր գրեթէ  ամէն տարի կու գամ Հայրենիք:

Ի՞նչ գրական մթնոլորտում էք ձեւաւորուել որպէս մշակոյթի եւ գրականութեան նուիրեալ: Ովքե՞ր են եղել Ձեր կեանքում կողմորոշող դեր ունեցող մտաւորականները:

Ով եղած է անկիւնադա՞րձս…Հայաստանին մէջ քիչ ծանօթ, բայց Սփիւռքի մէջ յայտնի տաղանդաւոր բանաստեղծ եւ արձակագիր Նիկողոս Սարաֆեան կ’ըսէ. «Չեմ գիտեր` ինչ դասաւորում պիտի ունենար կեանքս, եթէ Օշականին հանդիպած չըլլայի»: Ես` իբրեւ Պօղոս Սնապեան, կրնամ նոյնը ըսել: Յակոբ Օշական. անկէ դուրս չեմ յիշեր որեւէ մէկը: Երեք տարի Օշական դասաւանդած է ինծի, սակայն զայն ես ճանչցայ դասարանէն դուրս, իր գրած գրքերէն ճանչցայ… Յետագային անոր 25 հատորներուն խմբագրութիւնը եւ հրատարակութիւնը ես կազմակերպած եմ բարեկամ մեկենասներու օժանդակութեան շնորհիւ: Օշական գրական ուղղութիւն ունէր, եւ անոր բոլոր աշակերտները կ’երթային իր ուղիով: Սակայն կ’ըսէին, թէ միայն այս մէկը` այսինքն` ես, չէի հետեւեր Օշականի ոճին, լեզուին, բառ ուբ անին: Օշական հաւանաբար անդրադարձած է վրաս գրականութեան հանդէպ սիրոյ առումով, բայց ոճին առումով` ոչ: Նոյնը հաստատած են քննադատներս` Անդրանիկ Ծառուկեան, Եդուարդ Պօյաճեան եւ այլք: Որպէս քննադատ` ունիմ Օշականի սուր եւ անաչառ վերաբերումը գրական արժէքներու հանդէպ:

Ձեզ համարում էք  գրո՞ղ, հրապարակախօ՞ս, թէ՞ քննադատ…

Առաջին հերթին գրագէտ` գրող կը համարեմ զիս, յետոյ քննադատ, ապա հրապարակախօս:

Ո՞վ է գրողը… 

Արեւմտահայ գրականութեան մէջ Ալիշան երբ ասպարէզ եկաւ, մարդիկ ըսին` վերջ. գտնուած է այլեւս ան, ով ամէն ինչ ըսած է, վերջի՛ն խօսքն ըսած է գրականութեան մէջ… Յանկարծ Դուրեան ծնաւ, յետոյ` Մեծարենց, Վարուժան, Սիամանթօ… Բոլորն ալ ըսած են «վերջին խօսքը» իրե՛նց նման, իրե՛նց ոճին մէջ: Հիմա ինչպէ՞ս սահմանենք` ով է գրողը: Իրենք կուգան ըսելու` ե՛ս եմ գրողը...

Ի՞նչ է ոճը: Ի՞նչ է բառը: Արդեօք գրողի խնդիրը բառին ոճական հանդերձներ հագցնելն է: «Գրողի ոճ» արտայայտութիւնը ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք:

Ուրիշ տեղ մը նոյն բանը ըսած եմ, կ’ուզեմ կրկնել. գրողներ կան, որ բառը կը սրբացնեն, բառի մը կենսունակութիւն, նոր կենսագրութիւն կու տան: «Բեզարել» սովորական բառ մըն է, ունի գեղջկական գործածութիւն մը: Բայց երբ կը լսեմ այդ բառը, կը յիշեմ Սայաթ-Նովան: Այնքան համով, աղուոր բառ դարձած է մեզի համար: Երբ կը լսեմ «մխալ» բառը, Դուրեանը կը յիշեմ: «Իրաւ». այս բառը Օշականը միշտ կը գործածէ՝ «իրաւ գրականութիւն», «իրաւ քննադատութիւն»… Լեզուի մէջ եղած ամէնէն սովորական բառը գրագէտի գրչի մը տակ կրնայ գոյն ու շեշտ, հնչեղութիւն, պայծառութիւն ստանալ… Ի՞նչ է ոճը: Իւրաքանչիւր մարդ իրեն յատուկ նայուածքն ունի, խօսելու ձեւը, գրաւչութիւնը. այդպէս է նաեւ գրականութեան մէջ. իւրաքանչիւր ստեղծագործութիւն իր հրապոյրն ունի, իր ոճը: Ոճն այն է,  երբ միւսներէն տարբեր բան մը կը բերես գրականութիւն: Ուրախանալու, տխրելու, արտասուելու, ջղայնանալո՛ւ պահերուն անգամ գրողը պէտք է ինքնատպութիւն դրսեւորէ:

Ըստ Ձեզ` ինչո՞ւ է այսօր նուազել ընթերցողների թիւը:

Ընթերցողի տագնապ մը կայ մեր մէջ: Սակայն կան գիրք չկարդացող մարդիկ, ովքեր յանկարծ հետաքրքրական բան մը կը գտնեն եւ կը կարդան: Իմ ուսանողներէն մէկը հետեւեալն ըսաւ. «Կարգ մը գիրքեր կը կարդացուին. այդ կը նշանակէ` եթէ իրաւ գրող ըլլայ, կարդացող ալ կը գտնուի»: Կը նշանակէ` մեր տագնապը աւելի շատ ոչ թէ ընթերցողի, այլ գրագէտի՛ տագնապ է:  Գրագէտը համոզիչ պիտի գրէ, եւ ընթերցող անպայման կը գտնուի:

Ինչ-որ մէկը արեւմտահայ գրականութիւնը կոչել է «նահատակների գրականութիւն»: Համաձա՞յն էք այդ արտայայտութեանը:

Ոչ: Զօհրապ, Վարուժան, Սեւակ, Սիամանթօ զոհուեցան, սակայն արեւմտահայ գրականութիւնը զարգացաւ Օշականի ձեռքերուն մէջ, Թէքէեանի, Չօպանեանի…

Ինչպէ՞ս էք ընդունում «արեւելահայ գրականութիւն» եւ «արեւմտահայ գրականութիւն» արտայայտութիւնները…

Առհասարակ, այդ հասկացութիւնները պայմանական են: Ինծի համար կայ մէկ հայ գրականութիւն, որն ունի երկու ճիւղեր: Այդ ճիւղերը մէկը միւսը չեն աղքատացնէր: Կը հարստացնե՛ն: Համայնավար շրջանը բացասական ազդեցութիւն ունեցաւ մեր գրականութեան վրայ, սակայն Հայաստանի անկախութեան շրջանը ուրիշ շատ մը բարիքներու կարգին գրականութեան  ճիւղերու մերձեցումի բարի՛քն ալ  բերաւ մեր իրականութեան մէջ: Այս բարիքն անպայման պիտի խորանայ, ծաւալի, եւ հայ գրականութեան ապագային աւելի բեղմնաւոր արդիւնքներ պիտի տայ: Ես կը հաւատամ այս հեռանկարին:

Ի՞նչ կ’ասէք Սփիւռքի հայ գրականութեան արդի զարգացումների մասին:

Գրականութիւն կայ: Գիրքեր կը հրատարակուին: Սակայն... յայտնութիւն չունինք: Յայտնութեան սպասումներու մէջ ենք:… Գրական ցցուն սերունդ չկայ… Հայ գրականութեան մէջ խումբ-խումբ կը ծնին, մէկ անգամէն` Մեծարենց, Վարուժան, Սիամանթօ, Ռուբէն Սեւակ, ապա` Բակունց, Չարենց… Սփիւռքի պարագային ըսեմ` հասած ենք այն ժամանակներուն, որ եթէ մէկը հայերէ՛ն գիրերով կը գրէ, ազգովին երախտապարտ կ’ըլլանք… Այսօր արդէն հանճարեղ, տաղանդաւոր բառերուն այդքան կարեւորութիւն չենք տար… 

Դուք 1957 եւ 1959 թուականներին հրատարակել էք «Միջնաբերդ» գրական տարեգիրքը,  այսօր շարունակում էք Ձեր խմբագրական աշխատանքը, իսկ 42 տարի շարունակ եղել էք «Բագին»ի խմբագիրը: Ինչո՞ւ հանդէսը կոչուեց «Բագին»: Արդեօ՞ք հեթանոսական գրական շարժման արձագանգ կարելի է համարել հանդէսի անուանումը:

1911 թուականին Պոլսոյ մէջ երիտասարդ դաշնակցականներն այդ անունով թերթ մը հրատարակած են: Երբ անուան ընտրութեան հարցին շուրջ կը խորհրդակցէինք, որոշեցինք նոյնը վերահաստատել:

Գրականութեան զարգացման գործում մամուլի դերի մասին ի՞նչ կ’ասէք:

Մամուլը հզօր ուժ է: Գրական մամուլը` մասնաւորապէս: Յիշենք` «Մեհեան»ը, «Բարձրավանք»ը, «Մենք»ը, «Հայրենիք»ը (մինչեւ 1940 թուականի «Հայրենիք»ը): 1960ականներէն սկսեալ` «Բագին»ը: Գրական մթնոլորտ կը  ձեւաւորէին: Այսօրուան ճանչցուած գրագէտներէն շատերը գրական առաջին քայլերն ըրած են «Բագին»ի էջերուն մէջ: 

«Գրականութեան շահ» արտայայտութիւնը ինչպէ՞ս էք մեկնաբանում:

Գրականութեան շահն անոր գեղեցկութեան մէջն է, արարչագործուած գեղեցկութեան: Ուրիշ շահ չկայ: Կ’ուզես հայհոյէ, կ’ուզես աղօթէ` պէտք է գեղեցիկ ըլլայ գրածդ: 

Ինչ կ’ասէք որպէս քննադատ: Ի՞նչ է քննադատութիւնը. օգնո՞ւմ է  գրականութեանը: Քննադատի խնդիրը ո՞րն է:

Քննադատութիւնը վստահաբար կ’օգնէ, այո, անիկա որոշիչ դեր մը ունի գրականութեան զարգացման գործին մէջ, ապրող եւ չապրող գրականութիւնը  զանազանելու գործին մէջ: Հիմնաւորուած, անաչառ քննադատութիւնը, «սարսափ»  ստեղծող քննադատութիւնը շատ կարեւոր է… Քննադատը ցորենը  որոմէն զատող մարդն է եւ կ’արժեւորէ գրականութիւնը: Այսօր քննադատները տեսակ մը տեղեկատուական քննադատութիւն մը կ’ընեն` գիրքը գրուեցաւ այս թուականին, հրատարակուեցաւ այս տեղը, գիրքին մէջ կը շօշափուին այս կամ այն խնդիրները, գիրքն ի՛նչ  բովանդակութիւն ունի… Ոչ մէկ խօսք` ի՛նչը կը պակսի ստեղծագործութեան մէջ, ի՛նչն աւելորդ է: Մանաւանդ սկսնակներուն ուղի ցոյց տալու պարագային ասիկա շատ անհրաժեշտ է:

Ո՞ր գրական ուղղութիւնն էք համարում ամենից կարեւորը գրականութեան համար:

Այդ  «գրական  ուղղութիւններ» ըսուածը շատ յարաբերական բան մըն է: Րաֆֆի վիպապաշտ մըն էր. Որքա՜ն սիրելի է իր ստեղծած գրականութիւնը… Կը կարծեմ` ուղղութիւններու համադրութիւն է գրականութիւնը: Գրականութեան համար անիրական բան մը չկայ: Կը յիշեմ, Երուսաղէմի մէջ կը սորվէի. օր մը  ուսանողներէն մէկը իր շարադրութեան մէջ գրած էր, որ շիլին (մանր դրամ) տուած է Հայաստան ներգաղթող իր ընկերոջը եւ խնդրած է, որ իրեն համար մոմ մը վառէ հայրենի հողին վրայ: Օշական հրճուանքով եկաւ դասարան. ուսանողի այս գրուածքը շատ հաւնած էր: Ուսանողն ըսաւ. «Պարո՛ն, իրականապէս ես դրամ տուած եմ ներգաղթողին»: Օշական յուզուած ըսաւ. «Երանի թէ իրականութիւն չըլլար, եւ ստեղծագործ երեւակայութեան արդիւնք մը ըլլա ր գրածդ»: Վերջացած իրականութիւնը գրականութիւն չի կրնար ըլլալ: Օշական կը սիրէր չեղած բաները իբրեւ իրականութիւն մատուցելը: Կարծեմ ֆրանսացի գրագէտի մը գործին մէջ աւելի ուշ կարդացած եմ. «Եթէ գրականութիւն մը անիրական բան մը չըլլայ, անիկա մեծ արժէք չի կրնար ունենալ»: Օշական իր «Մնացորդաց»ի կերպարներէն Արթին աղային նկարագիրը առաջին գրիչով կը բնութագրէր չորս էջի մէջ, սակայն գործը մինչեւ տպարան տարաւ, հերոսին բնութագիրը այնքան խորացուց, դարձուց վաթսունչորս էջ: Ես ալ պզտիկ պատմութիւն մը լսած եմ, որ դարձած է հարիւր էջնոց գիրք մը` «Ես այդ շունն եմ»… Ստեղծագործ երեւակայութեան ուժն է ասիկա… Ոչ թէ ուղղութիւններուն բերած նորութիւններուն, այլ ստեղծագործական ուժի՛ն կը հաւատամ…

Յիշատակեցիք «Ես այդ շունն եմ» գիրքը. ինչպէ՞ս էք գնահատում ընթերցողների խորին հաւանութեանն արժանացած այդ գիրքը:

Ինչպէս կան բախտաւոր ծնունդներ կեանքին մէջ, այնպէս ալ բախտաւոր ծնունդներ կան գրականութեան մէջ: «Ես այդ շունն եմ»ը իմ ստեղծագործութեանս բախտաւոր ծնունդներէն մէկն է: Կրնամ ըսել, որ շատերու մտքին մէջ «Ես այդ շունն եմ»ը  Պօղոս Սնապեանին հոմանիշն է:

Կարեւորո՞ւմ էք արդի գրականութեան` հին եւ միջնադարեան ակունքներից սնուելը:

Աւանդականութիւնը բախտորոշ է գրականութեանը: Ֆրանսական արդի գրականութեան նշանաւոր դէմքերէն Գլօտ Սիմոն (Նոպէլեան մրցանակի դափնեկիր), որ «նոր վէպ»ի ջահակիրներէն մէկն է, կ’ըսէ. «Անէութեան վրայ կառուցուած վէպ մը չէ նոր վէպը, այլ կուտակուած գրականութենէն ծնունդ առած է»: Որքան ալ նորը ճամբայ հարթէ ինքն իրեն համար, հիմնուած է հինի ու ժառանգութեան վրայ: Արդի հայ գրականութեան մէջ այդ ժառանգութիւնը կ’ուզեմ տեսնել: Ես խօսեցայ Օշականի մասին միայն, սակայն ինծի համար բացառիկ դէմք է նաեւ Ինտրան: Օշական Ինտրայի մասին կ’ըսէ, որ թէեւ Չրաքեան-Ինտրա մօտ  500 բառ ստեղծած է հայերէնին մէջ, նորարար է, այնուամենայնիւ անոր լեզուն, օգտագործած բառապաշարը կը մատնեն աւանդականութիւնը… Հինին վրայ կը ծլարձակի նորը…

Հայ գրականութեան մէջ հայրերի եւ որդիների պայքարը այսօր կա՞յ նոյն սրութեամբ: Ի՞նչ կ’ասէք «նորերու ժամանում»ի (Յակոբ Մնձուրու բնորոշումն է) մասին:

Ի հարկէ, առանց հայրերէն անջատուելու հնարաւոր չէ նորը ստեղծել: Օշական կ’ըսէր` մեզ մի՛ կրկնէք, մեզ անցէ՛ք: 

Չարենցի, Աբովի, Վշտունու «Երեքի դեկլարացիա»ն  կարելի՞ է համարել հայրերի դէմ պայքարի դրսեւորում:

Անշուշտ «ընդդէմ հայրերու» պայքարի իւրայատուկ ձեւ մըն էր, հետաքրքրութիւն, իրարանցում, շարժում ստեղծել կարողացաւ, սակայն Երեքը չկրցան միս ու արիւն տալ իրենց նոր գաղափարներուն: Կ’ուզեմ ըսել` թող նորը տեղ հարթէ իրեն համար, եթէ կրնայ արժէքաւոր բան մը տալ գրականութեան ընթացքին:

Այսօր ո՜ւմ մտքով ի՜նչ անցնում է, գրում է, տպագրում է… Ընդունո՞ւմ էք ժարգոնային, նոյնիսկ անպարկեշտ բառերի գործածութիւնը գրականութեան էջերում: Գրականագէտներից շատերը «արդարացնում են» մեր գրականության նման  «զարգացումը»` ասելով, որ պարզապէս ժամանակակից գրողը մարդ է, որը յաղթահարել է նախապաշարմունքները, ազատագրուել է կաշկանդումներից:

Մտաւորական մը կ’ըսէ` գռեհկութիւնը գրականութեան մէջ կը սկսի այն ատեն, երբ կը պակսի տաղանդը… Եթէ  գրագէտը կրնայ գեղեցիկ գրել այդ ամէնի մասին, թող գրէ: Արգիլուած է Աստծուն հայհոյել, բայց Դուրեան ընդդիմացաւ, «հայհոյեց»` Աստուած ոխերի˜մ…Ի˜նչ գեղարուեստօրէն…

Վերջերս կարդացի մի գրականագէտի խօսքը. «…Մեր գրականութեան ամենակարեւոր խնդիրներից է գրական ու խօսակցական լեզուների տարբերութիւնը յաղթահարելը»: Ի՞նչ կարծիքի էք` խօսակցական լեզուով կարելի է գրականութիւն աւանդել սերունդներին:

Չեմ կարծեր, թէ խօսակցական լեզուն կրնայ գրականութիւն մշակել: Սակայն նաեւ դէմ չեմ. եթէ խօսակցականը տեղին է, գեղեցկօրէն կը մտնէ տողի մէջ…

Մեր 16դարեայ  գրականութեան ապագայ ընթացքը ինչպէ՞ս էք պատկերացնում:

Ապագան կախուած է վաղուան գրողներէն: Անկարելի է գրականութեան ապագան կանխորոշել: Պայթիւններ կ’ըլլան, անսպասելի պայթիւններ: Ի հարկէ, գրական մթնոլորտ պիտի ըլլայ, որ նպաստէ գրողի ծնունդին: Ո՞վ կը կանխատեսէր, օրինակ, որ կ’ըլլան պայթիւններ, եւ ասպարէզ կու գան Ինտրա, Վարուժան, Մեծարենց, Դուրեան, Բակունց, Չարենց, Օշական…

Առհասարակ ո՞ւմ կարելի է կոչել «գրական պայթիւն»ի ծնունդ:

Երբ կը ծնին անոնք, ովքեր հետեւորդներ չունին, միակն են, իրենք ալ նման չեն ոեւէ մէկուն:

Բայց Օշականն ունէր հետեւորդներ: Իր գրեթէ բոլոր աշակերտները…

Անոնցմէ ո՞վ ամբողջութեամբ կը յիշեցնէ Օշականը… Օշական միակն է: Անկրկնելիներո՛ւ   մասին է խօսքս: 

Ի՞նչ էք մաղթում մեր գրողներին:

Ստեղծել գրականութիւն … միշտ  գեղեցկութեան պայմանով…