7.11.11

Երեք միտք Մուսա լերան 40 անմոռանալի օրուան շուրջ

ԱՒԵՏԻՍ ՀԱՃԵԱՆ

Եղեռնի բազմաթիւ պատմական դէպքերէն, Մուսա Լերան հերոսամարտը անմահացած է տիեզերական յիշողութեան մէջ, ի տարբերութիւն, օրինակ, Վանի ապստամբութեան: Բոլորս գիտենք ինչո՞ւ այդպէս է: Ֆրանց Վերֆէլի «Մուսա Լերան 40 օրը» մեր ժողովուրդի ճակատագրական այդ պահը անմահացուց: Ռաֆայէլ Լեմքինի պէս, որ «ցեղասպանութիւն» եզրի սահմանումը 1915-ի հայոց բնաջնջումի պարագային վրայ հիմնեց, Վերֆէլ ո՛չ միայն օտարազգի էր: Ինչպէս Լեմքինը, որ Ողջկիզման ընթացքին 49 ընտանեկան հարազատ կորսնցուց, Վերֆէլը հրեայ էր: Հայասէր հրեաներ էին: Ինչպէս «սէր» վերջածանցով աւարտող որեւէ բառ, «հայասէր» կը նշանակէ նաեւ կեանքը սիրող:
Թող հրեատեաց հայերը յիշեն, որովհետեւ հրեատեացութիւնը եւ թուրքերու հայատեացութիւնը, որ ինչպէս կը տեսնենք այս օրերուն, կը զուգադիպին՝ Թուրքիոյ պարագային, աւելի մեծ հիւանդութեան մը ախտանշանն են, եւ այդ հիւանդութիւնը ատելութիւնն է:
Ատող մարդը ո՛չ միայն հրեայ, արաբ, հայ կամ թուրք կ'ատէ: Կ'ատէ ընդհանրապէս: Կ'ատէ դրացին: Կ'ատէ տարբեր մտածողը կամ տարբեր մորթի գոյն ունեցողը: Վերջին հաշուով, ատող անձը ինքզինք կ'ատէ, որովհետեւ կեանքը կ'ատէ, քանի որ բոլորս մէկս միւսէն տարբեր ենք:
Եւ հայերս կ'ատենք: Շատ կ'ատենք, մեզի պատահած ահին անհունութեան դիմաց: Մեր մայրական կորուստի պորտալարը մեր վզին փաթթուած, մեր արիւնը հարիւր տարի է ատելութեամբ կը թունաւորուի, եւ ատելութիւնը հոգւոյն խորքին մէջ որջ շինած է, ենթագիտակցութեան գետնայարկը, արեւի լոյսէն հեռու, ուր թարախի վերածուած է: Այդ լարուածութիւնը, որուն Թուրքիան անհաղորդ մնացած է, մեր հաւաքական, ազգային կեանքը քայքայած է. մեր եկեղեցիները թափուր մնացած են եւ մեր դպրոցները աշակերտներէ պարպուած են:
Ասիկա կը պատահի, որովհետեւ անիրաւուած ենք: Արհաւիրքին առջեւ յուսախաբութիւնը մեզ չի ձգեր տարրական սկզբունք մը ընդունիլ՝ վերջաւորութեան սկզբունքը: Ամէն առաւօտ իր վերջալոյսին կը հասնի: Մեր ազգն ալ, ինչպէս այս մոլորակը, սկիզբ մը ունեցած է, եւ օր մը իր աւարտին պիտի գայ: Թիւրիմացութիւն թող չըլլայ: Մեր պահանջատիրութենէն հրաժարելու կոչ մը չէ ասիկա: Պէտք է սակայն հաշտուիլ կորուստի գաղափարին —մեր պարագային՝ անծայրածիր կորուստի: Մեր անթաղ մնացած նահատակները մեր մտքերուն եւ հոգիներուն մէջ պէտք է թաղենք, որ մենք մեր կարգին մահապաշտութեան զոհ չերթանք —ինչ որ բազմաթիւ անգամ անիրաւուած մեր Գուրգէն Մահարին կը նշէր— եւ կրկին կեանքը պաշտենք:
Միտքը կը պարտիմ հայասէր թուրք ընկերոջ մը՝ Էօզճան Քեմալ Ճուլլուին, որուն երբ ծանօթացայ՝ անցեալ Յուլիս ամսուն Պոլսոյ մէջ, երկու շատ հարազատ ընտանեկան անդամներու կորուստի ցաւը կը փորձէր դիմագրաւել:
Էօզճանին հետաքրքրութիւնը հայերով սկսած է 2005-ին Նիւ Եորքի մէջ, երբ թուրք բարեկամի մը հետ ելեկտրոնային սարքաւորումներու խանութ մը մտած է: Առեւտրականը՝ հայ մը, երբ թրքերէն լսած է, զանոնք հայհոյած եւ վաճառատունէն վռնտած է: Այդ ժամանակ, Էօզճանը ազգայնամոլ թուրք էր, բայց այդ հանդիպումը զինք ատելութեան ոգիին դէմ մղած է: Զարմացած է, թէ ինչո՞ւ անծանօթ մը կրնայ ուրիշ անծանօթ ատել: Անդրադարձած է, որ հայատեացութիւնն ալ այդ կը նշանակէր՝ անծանօթներ ատել, պարզապէս իրենց ազգային պատկանելիութեան պատճառով: Սկսաւ ատելութենէ գարշիլ, որովհետեւ ատելութիւնը մահ կը փնտռէ, իսկ սէրը՝ կեանք:
Մուսա Լեռը, այո՛, կորսուեցաւ: Քանդեցին: Եւ Լիբանանի մէջ վերածնաւ, Այնճար գիւղին մէջ, ուր 1915-ի անմոռանալի 40 օրուան հերոսամարտի սերունդը նոր Մուսա Լեռ մը կերտեց: Միշտ գիշերէ ետք լոյս կուգայ: Երբեմն, այո՛, չարը կը յաղթէ եւ խաւարը կ'ըլլայ երկարատեւ, սակայն ո՛չ յաւերժ: Երբ մութը իջած է, պէտք է նորէն ճրագը վառենք եւ այդ կրակը բազմացնենք, եւ կեանքի ջահը յաջորդ սերունդին փոխանցենք:
«Ինչպէս թատրոնը, նոյնպէս կեանքը, կարեւոր չէ, որ կարճ ըլլան, այլ որ լաւ ըլլան»: Հռոմէացի փիլիսոփայ Սենեկայի այս խօսքերը գրեթէ հազար տարի մոռցուած մնացին եւրոպական վանքերու մէջ, հազարամեայ անկումի եւ խաւարի այդ շրջանին, երբ մարդիկ գրքերը անտեսած էին, մինչեւ եւրոպական Զարթօնքի սերունդը նորէն մէջտեղ հանեց, եւ լոյսը մութին դարձեալ յաղթեց։
Նիւ Եորք, Հոկտեմբեր 29, 2011

No comments:

Post a Comment