14.10.12

Անդրազգայնացումէն՝ սփիւռքացում (Ա.)


ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
Հետեւեալ հարցազրոյցը՝ սփիւռքահագէտ, «Diaspora » հանդէսի հիմնադիր ու խմբագիր Խաչիկ Թէօլէօլեանի հետ, կ՚անդրադառնայ Սփիւռքի եւ «սփիւռք» հասկացողութեան տարբեր երեսակներու։ 

Հ. - Կրնա՞ք դուք ձեզ եւ ձեր տարած աշխատանքը ներկայացնել։
Խաչիկ Թէօլէօլեան -  Պարտիզակ ծնած, Եղեռնէն ետք Պոլիս մեծցած հօր մօր զաւակ եմ, Հալէպ ծնած։ Ապրած եմ հոն, Գահիրէ, Պէյրութ, տասնվեց տարեկանիս ընտանեօք գաղթած ենք ԱՄՆ։ Մայրս ալ, հայրս ալ, հայ մտաւորական։ 18 տարեկան ըլլալէս ի վեր ուսած, աշխատած ու ապրած եմ ԱՄՆ-ու ակադեմական աշխարհին մէջ։ 1975էն մինչեւ 2006 յօդուածներ հրատարակած եմ «Յառաջ»ի մէջ, ապա հայերէն չեմ գրած։
1987-88ին ամերիկացի մասնագէտներու սկսայ դասախօսել հայկական ահաբեկչութեան մասին, անդրադառնալով որ ան սփիւռքեան երեւոյթ մըն էր, եւ որ ես,  Սփիւռքի զաւակ, անով շատ կը հետաքրքրուիմ։ Արդէն «Յառաջ»ի մատենաշարէն 1980ին հրատարակած էի յօդուածներուս մէկ հաւաքածոն, որ կը կոչուէր «Սփիւռքի մէջ»։ Սկսայ հարց տալ, թէ ի՛նչպէս կրնամ ընդլայնել Սփիւռքին հակող իմ այդ մտածումները եւ միաժամանակ աւելի գործնականացնել։ Սկսայ նշմարել, որ երիտասարդ օտար ուսանողներուս մօտ, Սփիւռքի հանդէպ զօրաւոր նոր հետաքրքրութիւն կար:
Այդ օրերուն Գուրգէն Սարգիսեանի եւ Ժիրայր Լիպարիտեանի հիմնած «Զօրեան» հիմնարկի անդամ էի։ Օր մը, Նիւ Եորք քաղաքի Քուինզ համալսարանին մէջ հրեայ տղաքը կ՛որոշեն հրեայ Սփիւռքին մասին համաժողով մը կազմակերպել։ Յոյն աշակերտներ իրենք ալ կ'ուզեն, նոյնպէս՝ հայ աշակերտները։ Բաւական բարձրաստիճան հայ փրոֆէսոր մը կար այդ համալսարանին մէջ, Հրաչ Զատոյեան, որ նաեւ «Զօրեան»ին անդամ էր. «Զօրեան»ին հեռաձայնեց, ըսաւ «նայեցէ՛ք. հրեաները Իսրայէլէն կը բերեն Ապպա Էպանը՝ Արտաքին Գործոց նախկին նախարարը, որ յայտնի էր իբրեւ շատ պերճախօս անգլերէնով դասախօս։ Յոյները կը բերեն Յունաստանի կառավարութեան մէջ այն ատեն արդէն գոյութիւն ունեցող՝ Սփիւռքի գրասենեակի վարիչըՄենք ո՞վ պիտի բերենք»… Ժիրայր Լիպարիտեանը եւ Խաչիկ Թէօլէօլեանս գացինք։
Երբ հոն էի, այդ հաւաքին խանդավառութիւնը, բայց միաժամանակ մտաւորական շփոթութիւնը վրաս շատ ազդեցին։ Մարդիկ կ՚արծարծէին տարբեր հասկացութիւններ՝ ինքնութիւն, էթնիքականութիւն, գաղթականութիւն, ՍփիւռքԲայց յստակ գաղափար չունէին։ Մտածեցի թէ յստակացումի հաւաքական աշխատանքի կարիքը զգալի էր։  Նստայ, առաջարկ մը գրեցի, հաստատելով որ Սփիւռք ըսուածը, ըլլայ ընկերային իրականութիւն կամ գաղափար, փոխանակ անհետանալու (ինչպէս որ մարդիկ կ՚ողբային), պիտի զօրանայ, եւ պիտի զօրանայ մէկէ աւելի պատճառներով, որոնց էն կարեւորը այն էր, թէ՛ 1988ին եւ թէ՛ ալ այսօր, որ գաղթականութիւնը կը շատնայ։ Կը հաւատայի որ Արեւմուտքի մէջ մէկ կողմէն՝ գաղթականներու մէկ կարեւոր հատուածը պիտի մուծուի, ձուլուի, բայց մէկ մասն ալ պիտի վերածուի նոր Սփիւռքի, եւ զանոնք ուսումնասիրողները տեղ մը պէտք է ունենան իրենց յօդուածները հրատարակելու եւ գաղափարներ փոխանակելու։ Մտածեցի նաեւ որ լաւ կ'ըլլայ եթէ հայերս օր մըն ալ առաջին քայլը մե՛նք առնենք եւ այդ դուռին կղպանքին բանալին մեր ձեռքը ունենանք, փոխանակ միշտ երթալ ուրիշներուն դուռը թակելու, աղերսելով՝արտօնեցէ՛ք մեզ, որ մենք ալ մեր Սփիւռքի մասին բան մը հրատարակենք։ Այս գրած առաջարկս հաւնեցան, Ամերիկայի շատ յարգուած համալսարանական երկու հրատարակչականներ (Օքսֆորտ եւ Ճոնզ Հոփքինզ) ընդունեցան, բայց երբ նստան հաշուեցին, ըսին որ «այս ծրագիրը իրագործելը շատ ծախսալից պիտի ըլլայ, որովհետեւ տակաւին շուկայ չկայ, շուկան մենք պէտք է ստեղծենք՝ տարիներ հրատարակելով, եւ այդ տարիներուն դրամ պիտի կորսնցնենք, իսկ մենք չունինք այդքան դրամագլուխ»։
Երբ որ ասիկա կը պատմէի «Զօրեան»ի վարչական կազմին, հոն էր Գուրգէն Սարգիսեանը, որ արդէն էն մեծ մեկենասն էր «Զօրեան»ի։ Տեղեկանալով ինձմէ որ Օքսֆորտի համալսարանը կրնայ հրատարակել այդ պարբերականը եթէ ծախսերը փակելու ձեւը ըլլայ, ան սառնարիւն հեռատեսութեամբ յանձն առաւ վճարել պահանջուող գումարը։ Քսանամեակ մը ետքը, ներկայիս «Զօրեան»ը կը հրատարակէ նաեւ ցեղասպանութիւններու եւ մարդկային իրաւանց նուիրուած կարեւոր հանդէս մը։ Երկու հանդէս, հայութիւնը հետաքրքրող կենսական ճիւղերու մէջ։
Երբ Զօրեան հիմնարկը ստեղծուեցաւ Ժիրայր Լիպարիտեանի, Գուրգէն Սարգիսեանի եւ հանգուցեալ Կարպիս Քորթեանի (փիլիսոփայ) կողմէ, երեք նախաձեռնութիւն ունէր, կապուած հայութեան երեք հրատապ հարցերուն,-  Սփիւռք (ինչպէ՞ս կ'ապրի, ինչպէ՞ս կը գոյատեւէ), Եղեռն եւ Հայաստան։ Այն ատեն, մեզի համար Սովետական Հայաստանը ունենալ իբրեւ առաջնահերթութիւն բարդ բան էր, քանզի հոն պետութիւնը շատ բան կ՚արգիլէր։ Յաջորդող երկու տարիներու ընթացքին ամէն ինչ փոխուեցաւ։ Բայց "Diaspora" պարբերաթերթի աշխատանքին լծուած էի արդէն։
 Հ. Զօրեան հիմնարկի մասին կրնա՞ք հակիրճ պատմական մը տալ։
Պ. Հակիրճ, ոչ, որովհետեւ աշխարհ, հայութիւն, Զօրեան, բոլորս ալ միասին շատ փոխուեցանք։  Նմոյշ մը տամ սակայն։ Սփւռքեան գործունէութեան մարզին մէջ աշխոյժ աշխատանք կը կատարէինք, պարբերաթերթի հրատարակութենէն անջատ։  Շրջուն դասընթացք մը ստեղծեցինք։ Զանազան փրոֆեսէօրներ, ի միջի այլոց ես, դասախօսութիւն  կը կազմակերպէին եւ զանազան քաղաքներ կ'երթային՝ այդ դասախօսութիւնը ներկայացնելու, բայց տասը վայրկեան խօսելէ ետք՝ դասախօսները կը հրաւիրէին ներկաները, որ  կենդանի շփումի վերածէին ելոյթը,  հարցումներ ուղղելով, նաեւ կարծիքներ յայտնելով, որպէսզի դասախօսութիւնը արագօրէն վերածուէր երկխօսութեան, բազմախօսութեան։  Նիւթերէն մէկը, որ ես ստանձնած էի, հետեւեալն էր. ինչ կը նշանակեն՝ ղեկավարութիւն, վերնախաւ եւ ընտրանի հասկացողութիւնները, պետութեան բացակայութեան պայմաններու մէջ, այսինքն՝ սփիւռքեան եւ այն հաւաքականութեանց համար, ըսենք քիւրտերը, որոնք պետութիւն չունին։ Կը ներկայացնէի քաղաքագիտութենէ կամ ընկերաբանութենէ քաղուած որոշ յղացքներ, թէ ինչ կը նշանակեն այս բառերը։
Չափազանց պարզ հարցախոյզ մը պատրաստած էի նաեւ, որ կը բաժնէի ներկաներուն, խօսելէ առաջ,-  «Գրեցէ՛ք», կ՚ըսէի,  «անունը անձի մը կամ կազմակերպութեան մը, զոր կը համարէք ամերիկահայ սփիւռքին ղեկավար»։ Անհաւատալի էր, որ մարդիկ բազմաթիւ քաղաքներու մէջ կը մտածէին ու կը գրէին նոյն կաղապարի հիմամբ, կ'ըսէին միայն՝ Ալեք Մանուկեանը, կաթողիկոսները (որոնք անշուշտ Ամերիկա չէին ապրեր),  եւ ...  «ան որ Դաշնակցութիւնը կը վարէ...»։ Վերջացաւ։ Կ'ըսէի, հոս 6-7 հարիւր հազար հայութիւն կայ, բայց ըստ ունկնդիրներուն միայն ա՞յս անձերն ու կազմակերպութիւնները կը յիշուի՞ն իբր թեկնածու՝ ղեկավարի պիտակին։ Այս ի՜նչ նօսրութիւն, չըսելու համար աղքատութիւն։  Իսկական վերնախաւի հասկացողութիւն չկար։ Երբ յաւելեալ մանրամասնութիւններ կը խնդրէի,  կը պատասխանէին՝  «Հայ Օգնութեան Միութիւնն ալ ղեկավար է» (դուք հոս Ֆրանսայի մէջ Կապոյտ Խաչ կ'ըսէք)։ Այսինքն՝ պատասխանները սահմանափակ էին եւ գուշակելի։ Հետաքրքրական փորձառութիւն մըն էր ինծի համար ու այդպէս ալ կը մնայ։ Պիտի ուզէի օր մը համեմատական ուսումնասիրութիւն մը հրատարակել այլազան սփիւռքներու մօտ ղեկավարութեան հասկացողութեան մասին։
Կ՚ուզէինք որ «Զօրեան» հիմնարկը գործնական բայց նաեւ մտաւորական հակում ունեցող կազմակերպութիւն մը ըլլայ եւ հարց տայ, թէ ինչպէ՞ս կրնայինք սփիւռքահայ, կամ ինչո՞ւ չէ, հայ հաւաքական մտածումի ստեղծման սատարել։ Ապա նաեւ, նոյնքան կարեւոր մեր միւս առաջնահերթութիւնն էր օտար աշխարհի գիտնականներուն, մետիաներուն եւ քաղաքագէտներուն  ծանօթացնել հայութիւնը՝ իբրեւ գործօն բայց նաեւ մտածող  հաւաքականութիւն մը։

Հ. Անո՛ւնը ինչո՞ւ «Զօրեան» է։
Պ. (Կը ծիծաղի) Շատերը մեզի կը հարցնէին՝ Զօրեան անունով մարդ մը կայ, որ ձեզի միլիոննե՞ր տուած էԶօրեան անունով նման մարդ չկար սակայն։ Երբ հիմնուեցաւ կազմակերպութիւնը, այն ատեն Ժիրայր Լիպարիտեանը տակաւին Դաշնակցութեան անդամ էր. իսկ Դաշնակցութեան մէջ Ժիրայրին հերոսը՝ այն մարդն էր, որ մենք կը ճանչնանք իբրեւ Ռոստոմ, բայց որուն մականունն էր Զօրեան։ Մտքի ու գործի մարդ մը։   
Հ. Իսկ հիմնադիրնե՞րը։
Պ. Յղացողները՝ Ժիրայրը եւ Գուրգէնը եղած են՝ միասին, տարիներէ ի վեր իրարու հետ խօսած եւ քննարկած ըլլալով, թէ ի՞նչ կարելի է ընել՝ գոյութիւն ունեցող կազմակերպութիւններու ծիրէն դուրս։Ապա Կարպիս Քորթեանն ալ միացած է իրենց։  Անոնց պատկերացուցած Զօրեանը, որ իմս ալ եղաւ,  երբեք չէ ուզած խաչաձեւել միւսներուն գործունէութիւնը, անոնց մրցակից ըլլալ։ Ուրեմն, մօտեցումը այն էր, որ ո՛ւր պարապ մը կայ, ո՛ւր ընելիք մը կայ, հո՛ն գործունեայ ըլլանք եթէ աշխատանքի մարզը ծառայէ մեզ առաջնորդող նպատակներուն, ըլլա՛ յ Սփիւռքի, ըլլայ Ցեղասպանութեան, ըլլայ Հայաստանի հարցերու պարագային՝ վերամտածուած մօտեցումով յղացուած աշխատանք տանիլ։ Եթէ անշուշտ հոն միւս կազմակերպութիւնները, կուսակցութիւնները եւ եկեղեցին, կամ Բարեգործականը, ուղղակի մրցակցող գործ չեն տանիր։ Հայութիւնը պէտք չունէր յաւելեալ խաչաձեւումներու եւ կրկնութիւններու, նեղ դաշտերու մէջ նեղմիտ մրցակցութիւններու։ Արդէն շատ ունէինք... 
Հ. Ուրեմն, մտաւորական բաց մը կար այդպէս
Պ. Կար ու կայ, ամէն տեղԵթէ հարց տաս՝ հաւաքականօրէն, հաւաքական ճիգով՝ մեր հաւաքականութեան մասին ո՞ւր կը մտածուի. մարդիկ անձերու անուններ կու տան՝ Ռիչըրտ Յովհաննէսեանը,  Վահագն ՏատրեանըԲայց անոնք ակադեմականներ են, որոնք  ակադեմական մասնագիտութեան մը ծիրին մէջ կը մտածեն։ Ռիչըրտ Յովհաննէսեանը հսկայ աշխատանք տարած է արդի հայոց պատմութեան ծիրին մէջ, բայց արդի հայոց պատմութիւնը մտածել, եւ այսօրուան հաւաքականութիւնը մտածել, ինչպէս որ Զօրեանը կը մտածէ,  նոյն բանը չէ։ Մէկ կողմէն կ'ուզէինք՝ մեր հաւաքական միտքին ըսել՝ եկէ՛ք մենք մեր մասին մտածենք մեր ուժերով, եւ երկրորդ՝ կ'ուզէինք, որ մտածուած հաւաքականութիւն մը ներկայացնէինք այն օտարներուն, որոնք հայութեան մասին կը գրեն, կ'արտայայտուին։
Հ. «Զօրեան»ի կառոյցը ինչպէ՞ս է։
Պ. Երկակեդրոն սկսանք, հիմա գրեթէ միակեդրոն ենք։ Մէկ կեդրոն  ունի՝ Թորոնթոյի մէջ, ուր մէկ մնայուն աշխատող կայ՝ Ճորճ Շիրինեանը, որ մասնագիտութեամբ գրադարանավար է, բայց նաեւ հմուտ է Եղեռնի նուիրուած ուսումնասիրութիւններու։  Զօրեան ունի նաեւ մասնակի, կամաւոր թէ վճարովի օգնականներ։Երկրորդ շատ փոքր գրասենեակ մըն ալ ունինք Պոսթըն, որ առաջ մեծ էր։  Անկէ դուրս՝ կ'աշխատինք project-ներու (նախագիծերու) սկզբունքով, որոնք կ'իրագործուին Ամերիկա, Գանատա, Գերմանիա եւ այլ երկիրներ բնակող՝ համապատասխան անձերու հետ։ Նախագիծերու իրականացումը կրնայ  քանի մը ամիս կամ տարիներ տեւել։ Կարեւոր նախագիծերէն մէկը, զոր Զօրեան իրագործած է, Վահագն Տատրեանի, ուրիշներու եւ Գերմանիայէն [Վոլֆկանկ] Կուսթի գործը հրատարակել, թարգմանել, ծանօթացնելն էր։ Ցեղասպանութեան վերաբերեալ շատ գործ կ'ընենք հիմա, հանդէս ալ ունինք, որ մեզի կը պատկանի (Genocide and Human Rights), ապա ամառնային շատ յաջող դասընթացք՝ նուիրուած ցեղասապանութեան եւ մարդկային իրաւունքներու հարցերու։ Չեմ չափազանցեր, իսկապէս շատ յաջող է, հպարտ ենք անոր յաջողութեամբ։  Հայ, գանատացի, ամերիկացի, ճափոնցի, թուրք, քիւրտ եւ այլն 120է աւելի շրջանաւարտ տուած է, որոնք իրենց հոն կատարած աշխատանքին համար բազմաթիւ համալսարաններու մէջ նորմալ դասընթացքային վարկ ալ կը ստանան։
 Հ. Միաժամանակ քանի՞ ծրագիր կրնաք իրագործել։
Պ. Ամէն ինչ երկու բանի հետ կապ ունի՝ նիւթականի եւ պատրաստ անձնակազմի։ Օրինակ, յղացք մը ունեցանք, որ տակաւին կը սպասէ, բայց չենք կրնար իրագործել՝ ո՛չ մարդուժը կայ, ո՛չ ալ դրամը։ Ունինք բողոքական միսիոնարի մը անձնական թուղթերը՝ յուշերը, որ նախա-եղեռնեան եւ եղեռնեան տարիներուն Թրքահայաստան եղած տարիներուն գրած-պահած է։ Կան էջեր, որոնք երբեմն այնքան հինցած են, որ իրարու փակած են այլեւս, եւ հին թուղթն ու մելանը չես կրնար  կարդալ, երբեմն՝ քիմիական աշխատանքի պէտք ունի։ Կ'ուզենք այդ գրութիւնը խմբագրել ու հրատարակել, բայց հսկայ գործ է, թերեւս 100 հազար տոլարի հարց է։ Ատկէ աւելի մեծ նախագիծ մըն ալ կայ,- 1980ական թուականներուն  ձայնագրեցինք Եղեռնէն վերապրողներու 1.000է աւելի յուշեր, եւ չեմ ուզեր շեփորել, բայց այդպէս է՝ այս գործը ուրիշներէ շատ աւելի լաւ ըրինք։ Եթէ բոլորը հաւաքենք, 2-3 հազար ժամ հարցազրոյց կայ։ Բայց ժապաւէնները կը հիննան, պէտք եղաւ բոլորը թուայնացնել։ Ատկէ անդին՝ մասնագիտութիւն մը կ'ուզէ, որովհետեւ այդ վերապրող ծերերը կը խօսին կէս-կատար հայերէնով, կէս-կատար անգլերէնով, կէս-կատար թրքերէնով, ահաւոր յուզումի ազդեցութեան տակ։ Լեզուագէտ մէկը պէտք է նստի եւ բոլորը վերծանէ, որպէսզի այդ հսկայ վկայագրութիւնը օգտագործելի ըլլայ։ Չկրցանք իրականացնել ամէն ինչ որ պէտք էր։  Գործի լծեցինք երիտասարդներ, որոնք կ'ուզէին մասնակցիլ, բերինք արհեստավարժ մասնագէտ, որ զիրենք վարժեցնէ տեսակցութեան արուեստին, աշխատեցանք,  չեմ ըսեր որ չյաջողեցանք, բայց ցարդ չենք կրցած գոյացնել դրամագլուխը՝ ամէն ինչը ամբողջացնելու համար։ Բայց ուրիշ այնքա՜ն շատ բաներ յաջողցուցած ենք՝ մանաւանդ ցեղասպանութեան ուոսումնասիրութեան մարզին մէջ։
Հ. Գանք «Diaspora» հանդէսին, որուն հիմնադիրը եւ միակ խմբագիրն էք 20 տարիէ ի վեր։ Կրնա՞ք ամփոփ կերպով ներկայացնել ձեր հետապնդած նպատակը այս հանդէսի հրատարակութեամբ։
Պ. Ասիկա համալսարաններու պրպտողներու համար յղացուած հանդէս մըն է, որովհետեւ այդ հետազօտողներու բաւական բարդ վերլուծումներն  են, որոնք զուտ ակադեմական բնոյթ ունենալով հանդերձ, վերջը պարզանալով կ'ընդհանրացուին թէ՛ պետական մարդոց թղթածրարներուն եւ թէ՛ մետիաներուն մէջ։ Պէտք է հաստատել որ այսօրուան Արեւմուտքին մէջ  ուժի չորս կորիզ կայ,- մէկը դրամն է կամ տնտեսութիւնը, երկրորդը բնակչութեան թիւ եւ այդ զանգուածին  նպատակայարմար կազմակերպութիւն, երրորդը՝ հարուստ մշակոյթը, մանաւանդ զանգուածի մշակոյթ, եւ վերջապէս՝ լաւ յղացուած ու մտածուած գաղափարներն են, որոնք զտուելէ եւ պարզացուելէ ետքը՝ վերնախաւէն երբեմն կը փոխանցուին ժողովուրդին ալ, զանազան ձեւերով։ Ուրեմն, «Զօրեան»ը՝ իբրեւ կազմակերպութիւն, եւ ես՝ իբրեւ մտաւորական եւ ակադեմական, կը հաւատայինք, որ եթէ կարենանք քիչ մը մասնակցիլ եւ  համարկել սփիւռքներու հարցին մասին մտածումը, արդէն արժէքաւոր բան մը ըրած կ'ըլլանք։ Մերը ժողովրդական հանդէս չէ. այս պարբերաթերթը կարդացողները եւ անոր յօդուածներուն յղում ընողները (հիմա որ Google կայ, շատ դիւրին է գիտնալ թէ ինչ կը հրատարակենք) գիտնականներ են որոնք իրենց մասնագիտական մարզերուն մէջ կը տարածեն հոն ներկայացուած տեսութիւնները։ Աւելցնեմ որ ամենէն շատ յղուած յօդուածներէն երեքը հայերու կողմէ գրուած են. Մէկը՝ իմ, մէկը՝ UCLA-ի պատմաբան Սեպուհ Ասլանեանին կողմէ, մէկն ալ Նիւ Եորքի քաղաքային համալսարանէն Անի Պաքալեանին կողմէ։ Իմ գրութիւնս՝ սփիւռքներու վերանայումին նուիրուած՝ կը կոչուի Re-Thinking DiasporasՎերամտածել Սփիւռքները»)։ Ս. Ասլանեանի գրութիւնը Սպահանի հայ վաճառականները Հնդկաստանի մէջ նիւթին մասին է, իսկ Ա. Պաքալեանի գրութիւնը՝ այն մասին, թէ ինչպէս Ամերիկայի իսլամները Սեպտեմբեր 2001ի դէպքերէն ետք սկսան վերակազմուիլ իբրեւ ոչ ազգային, այլ կրօնական սփիւռք մը, որպէսզի հակազդեն ամերիկեան քարոզչութեան եւ իրենց վրայ գործուող յարձակումներուն։
Մեր մօտեցումը, հեռադիտակի մը պէս, երկու տեսափող ու երկու ոսպնեակ ունի։ Մէկը կը դիտէ թէ իրական աշխարհին մէջ ի՞նչ կը պատահի,- էթնիքականութիւններ ի՞նչ կ՛ընեն,  սփիւռքներ՝ ի՞նչ, կը կազմակերպուի՞ն այսպէս կոչուած անդրազգային հաւաքականութիւններ, աշխարհայնացումը ի՞նչ ընթացքի մէջ է, եւլն.։ Հիմնական չորս նիւթեր կան - սփիւռք, էթնիքականութիւն, անդրազգայնութիւն եւ համաշխարհայնացում. ասոնք երեւոյթներ են, որ մէկ կողմէ աշխարհին մէջ գոյութիւն ունին, միւս կողմէ՝ այս երկրորդ տեսափողով դիտուած, երեւոյթները նաեւ գաղափարներ են, որոնք զիրար կը հրմշտկեն՝ ակադեմական աշխարհի վերլուծական մտածողութեան մէջ, եւ այդ վերացական մտածողութիւնը շատ կարեւոր է, որովհետեւ հոն ստեղծուած նոր գաղափարները վերջը կը գործածուին  աշխարհը նոր ոսպնեակներով տեսնելու, վերլուծելու համար։ Ինծի համար շատ կարեւոր է  որ մենք այդ մտաւորական աշխարհին մէջ տեղ ունենանք։ Միայն իրական աշխարհը արտացոլող հայելի ըլլալը չի բաւեր։ Պիտի ազդես այն գաղափարներուն, որոնցմով աշխարհը կը վերամտածուի։ Այդ շատ կարեւոր է։ Եւ իմ հրատարակած ամենէն կարեւոր յօդուածը՝ սփիւռքները վերամտածելուն վերաբերող յօդուածն է։ Այս կամ այն մէկ սփիւռքի մը իրականութիւններուն մասին չէ, այլ հարց կու տայ թէ սփիւռքի մասին ասկէ առաջ ինչ կը մտածէինք, ներկայիս եւ ասկէ ետք ինչպէս կը մտածենք,- այս հարցի մասին է։
Չի բաւարարեր զիս այլեւս՝ երթալ դասախօսել  հայկական հաւաքներու ուր մարդիկ միշտ նոյն հարցումները ունին՝ ի՞նչպէս Հայաստանին աւելի օգտակար պիտի ըլլանք իբրեւ Սփիւռք, կամ ի՞նչպէս ազգապահպանում պիտի կատարենք, այսինքն՝ նոյն ցաւոտ եւ ոչ միշտ լաւ յղացուած հարցերը լուծելու դեղագիրներ կ'ուզեն։ Այս հանդէսին մէջ, այդ հարցումներուն մասին նիւթեր կան անշուշտ, բայց մեր նպատակը ճիշդ դեղագիրը գտնելը չէ, որովհետեւ նման բան կարելի չէ վերջնականօրէն կաղապարուած բանաձեւի մը պէս գրել եւ օգտագործել։ Յաճախակի տրուող հարցում մըն է, օրինակ, թէ ի՞նչ է ինքնութիւն ըսուածը։ Նման հարցումի մասին նախ բիւրեղացած համաձայնութիւն չկայ, կան միայն շահեկան տարակարծութիւններ։ Ինքնութիւնը յղացքներու եւ արարքներու հետ կապ ունի, արարքները՝ ինքնութեան։ Մէկը միւսին վրայ կ'ազդէ անդադար։ Եւ այդ փոխազդեցութիւնները շատ հետաքրքրական են մեզի համար։
Հ. Որքանո՞վ այս հանդէսի հրատարակութեամբ՝ սփիւռքահայութեան ինքնապատկերացումը յառաջխաղացում կամ փոփոխութիւն կրած է։
Պ. Չեմ կարծեր, որ մեծ ազդեցութիւն մը կրած է։ Մեր ազգին հսկայ մեծամասնութիւնը այն ձեւով չի մտածեր, ինչպէս որ ակադեմական աշխարհը։ Անցեալ տարի, օրինակ, Օքսֆորտի համալսարանին մէջ սփիւռքագիտութեան նոր ճիւղ մը բացուեցաւ։ Զիս հրաւիրեցին որ բացման դասախօսութիւնը կատարեմ։ Հայեր ալ եկան ունկնդրելու, որոնցմէ մէկը յուսախաբ էր,  քանի որ  ինձմէ կ'ակնկալէր  պատասխանը նոյն հարցումներուն։ Դեղագործական բանաձեւ մը կը փնտռէր, գուշակելի,- այսինքն եթէ  ասիկա ըսենք եւ ընենք, ատիկա կը փրկենք կամ կ՛իրագործենք։ Ո՛չ առօրեայ կեանքի, ո՛չ ալ գաղափարներու կեանքին մէջ կրնանք նման երաշխաւորուած պատասխաններ տալ։ Անշուշտ կրնանք բաղդատական մը ընել՝ համեմատելով օրինակներ տարբեր սփիւռքներէ, հարց տալով թէ երբ նոյն հարցը դիմագրաւած են, կամ երբ անօգնական զգացած են, ի՞նչ միջոցներու դիմած են։ Ինչե՞ր  յաջողած կամ ձախողած են։ Բայց այս օրինակներէն ոչ մէկը վստահելի, ապագան գուշակող եւ արդիւնք մը երաշխաւորող դեղագիր-բանաձեւ  չի տար։ Ատոր փոխարէն՝ գաղափարներ կու տայ, դէպի նոր փորձառութիւններու եւ փորձարկումներու առաջնորդող։ Իբր փրոֆէսոր, իմ գործս՝ հին թեքսթեր եւ գաղափարներ փոխանցել է, արդէն լաւ մտածուածը փոխանցել է նոր սերունդին, ապա նաեւ, իբրեւ հետազօտող՝ նոր եղելութիւններ դիմագրաւելու համար նոր  գաղափարներ ստեղծել։ Այս հանդէսը այդ երկրորդը  կ'ընէ։
(Շար. 1)

«Նոր Յառաջ», Հոկտեմբեր 4, 6, 9 եւ 11, 2012
 


No comments:

Post a Comment