Ժիրայր Լիպարիտեան. «Րաֆֆիի արտաքին քաղաքական սկզբունքները հակադրւում են ԱՄՆ-ի շահերին»

ԿԱՐԻՆԷ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ

«Առաջին լրատուական»ը հարցազրոյց մը ունեցած է ԱՄՆի Միշիկըն-Էնն Էրպըր համալսարանի հայոց պատմութեան ամպիոնի վարիչ (վերջերս՝ հանգստեան կոչուած) Ժիրայր Լիպարիտեանի հետ, որ 1990-1997ին Հայաստանի մէջ տարբեր պաշտօններ վարած է, ներառեալ՝ առաջին նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի աւագ խորհրդականի պաշտօնը (1994-1997)։ Ստորեւ տրուող շարադրանքը Ժ. Լիպարիտեանի ընդարձակ պատասխաններուն կրճատուած տարբերակն է, որ առցանց տեղադրուած է Ապրիլ 13ին, երբ Րաֆֆի Յովհաննիսեանի հացադուլը աւարտած էր, իսկ Սերժ Սարգսեանի երդման արարողութիւնը՝ կատարուած։

- Պարոն Լիպարիտեան, հետեւո՞ւմ էք Հայաստանի յետընտրական զարգացումներին: Մասնաւորապէս, թեկնածուներից Րաֆֆի Յովհաննիսեանի քայլերի մասին է խօսքը: Նա հաւաքեց 500 հազարից աւելի ձայն, զբաղեցրեց երկրորդ տեղը եւ մի քանի հանրահաւաքներից յետոյ հացադուլ յայտարարեց: Ինչպե՞ս էք վերաբերւում նախագահի թեկնածուի հացադուլին:

-Հետեւում եմ, թէկուզ եւ` հեռուից: …Եթէ հարցը նախագահի թեկնածուի մասին է, ով հացադուլ էր անում, պիտի, նախ եւ առաջ, խօսենք Անդրէաս Ղուկասեանի մասին: Այդ պարագայում հացադուլն էր կարեւոր, եւ ոչ անհատը: Րաֆֆի Յովհաննիսեանի պարագայում աւելի շատ անհատն էր կարեւոր: Սա բնական էր. Րաֆֆին ոչ միայն աւելի ճանաչուած գործիչ է, այլեւ պաշտօնական տուեալներով երկրորդ տեղը զբաղեցրած` իր հաշուարկով ընտրութիւնը շահած թեկնածուն էր:

-Արդեօ՞ք Ձեր կարծիքով հացադուլը արդիւնաւէտ պայքարի միջոց է այս պարագայում:

-Նախ` Ղուկասեանի հացադուլի մասին: Ի՞նչ փոխեց այն. ընդամէնը մի քիչ ուշադրութիւն գրաւեց: Րաֆֆիի այս հացադուլը երեք տարբերութիւն ունէր Ղուկասեանի փորձից: Առաջին` Րաֆֆի Յովհաննիսեանը նախապէս հացադուլ արած ու այդ հարցում փորձ ունեցած մարդ էր: Երկրորդ` Յովհաննիսեանը Հայաստանում եւ դրսում ճանաչուած գործիչ է եւ ինչ էլ անէր, մանաւանդ որեւէ դրամատիկ գործողութիւն, պիտի աւելի մեծ ուշադրութիւն գրաւէր: Երրորդ` կարող է Րաֆֆի Յովհաննիսեանը իր նորացուած անձի կարեւորութեան մասին այնքան հաւատք ունէր, որ կարող էր հաւատալ, թէ իր հացադուլը պիտի յաջողուէր: Ի հարկէ, հնարաւոր է, որ հացադուլը` որպէս տկարի ու կորցրածի զէնք փոփոխութիւն պարտադրի իշխանութիւններին: Բայց սրանք այդ պարագաները կամ իշխանութիւնները չեն:

Այստեղ աւելի մեծ հարց կայ: Հացադուլ, որ կը հասնի իր տրամաբանական աւարտին` կը յանգեցնի հացադուլ անողի վախճանին, եթէ նրա պահանջները չբաւարարուեն: Ուրախ ենք, որ այս ակցիան չյանգեցրեց դրան, թէեւ պահանջները չբաւարարուեցին եւ չէին էլ բաւարարուելու: Բայց ի՞նչ էր հետեւելու, եթէ Րաֆֆին գնար մինչեւ վերջ:

Երկու հետեւանք յստակ է: Առաջին` բացի մի մեծ յուղարկաւորութիւնից ու մի տպաւորիչ արձանից, ոչ մի էական փոփոխութիւն չէր առաջանալու իբրեւ արդիւնք այդ զոհողութեան: Ունենալու էինք մի նոր նահատակ, մի նոր մարտիրոս: Իմ ասածը կարող է դուր չգալ կամ արտառոց թուալ ոմանց: Երկրորդ` «Ժառանգութիւն» կուսակցութեան, ընդդիմութեան կարեւոր մէկ մասնիկի ջլատում: Կա՞յ մէկը, ով կարծում է, որ «Ժառանգութիւն» կուսակցութիւնը կարող է վերապրել Րաֆֆի Յովհաննիսեանի բացակայութիւնը: Վստահ եմ, ինձանից բացի առնուազն մի մարդ այս նոյն հաշուարկն արել է: Նման նկատառումները Յովհաննիսեանի` հացադուլը դադարեցնելու որոշման մէջ դեր ունեցել են:

Յաճախ այն տպաւորութիւնն ունեմ, որ մտածում ենք, թէ նահատակուելն ու մարտիրոսանալը լաւ բաներ են: Ուրեմն` ինչու՞ բոլորս էլ չնահատակուենք ու մարտիրոսանանք: Մեր նպատակը պէտք է լինի ապրելը եւ արժանապատիւ ապրելը: Նահատակման փառաբանութիւնը եկեղեցու գործն է, որը շփոթել պետութեան գործի հետ մեծ ու ճակատագրական սխալ է եղել մեր պատմութեան մէջ եւ տակաւին սխալ է, մեծ սխալ: Դժբախտաբար, Րաֆֆիի լեզուամտածողութեան մէջ նման շփոթութեան ուժեղ նշոյլներ կան: Անձնական զոհողութիւնը չպէտք է շփոթել ստրատեգիայի հետ:

- Րաֆֆի Յովհաննիսեանը գրեթէ աջակցութիւն չգտաւ արտաքին ուժերի մօտ: Ինչու՞ Ամերիկայում ծնուած, մեծացած մարդուն, որը ենթադրաբար արեւմտամէտ է իր քաղաքական նախընտրութիւններում, Արեւմուտքը չաջակցեց:

-Այստեղ երկու բառ կայ, որոնք կարեւոր են. «արեւմտամէտ» եւ «ենթադրաբար»:

Հարցադրումը ենթադրում է ինչ-որ ամերիկեան քաղաքացու կերպար, որը, սակայն, գոյութիւն ունի առաւելապէս որոշ գրական ընդերքում, հին կինոնկարների մէջ եւ սովետական շրջանում ստեղծուած ու ինչ-որ չափով տակաւին քաղաքական մշակոյթի ծիրերում սաւառնող կարծրատիպային կառոյցների ոլորտում:

Երկրորդ` Ամերիկա եւ Արեւմուտք, սրանք նոյնը չեն: Թերեւս, կար ժամանակ, երբ կարելի էր նման հաւասարեցման հիմամբ, եթէ ոչ ամրոցներ, առնուազն հարցումներ կառուցել: Այսօր հնարաւոր չէ: ԱՄՆ-ը ու Եւրոպան ոչ միայն տարբեր մտահոգութիւններ ու մօտեցումներ ունեն, այլեւ ունեն ներքին ճեղքուածքներ, որոնք անտեսողները ծանր գին են վճարում: Երրորդ` ԱՄՆ-ի քաղաքացի լինել չի նշանակում Ամերիկայի շահերի ներկայացնողը լինել: ԱՄՆ-ի քաղաքացին կարող է չհամաձայնել այդ պետութեան` գործող իշխանութիւնների սահմանած պետական շահերի հետ: Կամ համաձայնուի այդ շահերի սահմանման հետ, բայց ոչ այդ շահերը ապահովելու այդ իշխանութիւնների որդեգրած ռազմավարութեան կամ տակտիկայի հետ:

-Բայց Միացեալ Նահանգները միշտ հանդէս է գալիս իբրեւ ժողովրդավարական արժէքների պաշտպան եւ ուրեմն` սպասւում էր, որ այս հարցում էլ պիտի աւելի կարեւորի ժողովրդավարութիւնը:

-Հիմա` ԱՄՆ-ը պնդում է, որ Հայաստանում պաշտպանում է ժողովրդավարութեան կիրառման սկզբունքը: Իսկ ե՞րբ է ԱՄՆ-ը իսկապէս արժեւորել Հայաստանում այն ուժերին, որոնք մօտ են եղել ժողովրդավարութեանը: Րաֆֆին ասում է, որ ինքը նոյնպէս պաշտպանում է ժողովրդի շահերը: Պարզ տրամաբանութիւնը յուշում է, որ «ենթադրաբար» ԱՄՆ-ը պիտի պաշտպանի Րաֆֆիին: Սակայն պիտի, ի վերջոյ, հասկանալ, որ ինչպէս Չինաստանն ու Ռուսաստանը եւ ուրիշներ, որպէս մինչեւ վերջերս գերպետութիւն` ԱՄՆ-ը, միաժամանակ, գործում են բազմաթիւ մակարդակների վրայ: Նման պետութիւնների քաղաքականութիւնները արդիւնք են տարբեր մակարդակների վերլուծման, տարբեր շահերի միջեւ ներքին բանակցութիւնների, նոյնիսկ` քաղաքական բախումների: Այդ, այսպէս ասած, «բազարում» կան եւ մեծ գէոպոլիտիկայի միջազգային հաշուարկները, եւ գծուծ հաշիւներն ու միջանկեալ աղբը: Վստահաբար, ժողովրդավարական արժէքները վճռորոշ չափանիշը չեն ԱՄՆ-ի համար: Այլապէս ԱՄՆ-ը որպէս դաշնակից չէր ունենայ Բահրէյնն ու Սաուդեան Արաբիան, թագաւորական, դիկտատորական տարբեր ռեժիմներ:

Եւ սա չի նշանակում որ ԱՄՆ-ի հաշուարկները ճիշտ են: Կարող եմ ասել նոյնիսկ, որ ԱՄՆ-ի հաշուարկներն ու «բազարներն» ընդհանրապէս սխալ են դուրս եկել: Այլապէս ԱՄՆ-ը այսօր կորցրած չէր լինի գերպետութեան իր կարգավիճակը: Եթէ այդ հաշուարկները ճիշդ լինէին, ԱՄՆ-ը այսօր կորցրած չէր լինի գերպետութեան իր կարգավիճակը: Ճիշդ է, նա ունի չգերազանցուած ռազմական ուժ, բայց նման ուժն էլ կիրառման սահմանափակումներ ունի, իսկ ԱՄՆ-ը ու իր ժողովուրդը շատ բարձր գին են վճարում այդ ռազմական գերակայութեան համար: Պիտի չմոռանալ նաեւ, որ վերջին մի քանի տասնամեակներում փոխուել է քաղաքական կոնֆլիկտների ռազմականացման ձեւը, որի պատասխանը ԱՄՆ-ը չկարողացաւ գտնել Վիետնամի պատերազմում: …1960-ականներին:

Այդ թուականներին էր, որ Կալիֆորնիայի համալսարանի իմ մի համակուրսեցին նոր էր վերադարձել Վիետնամից, ուր ծառայել էր Հարաւային Վիետնամի բանակում` որպէս նախագահ Քենեդիի ուղարկած ԱՄՆ զինուորական «խորհրդականներից» մէկը: Մենք անդադար վիճում էինք այդ պատերազմի մասին: Ես դրա դէմ հանդէս եկող ցուցարարներից էի: Թոմը հայրենասէր մարդ էր համարում իրեն ու պաշտպանում էր ԱՄՆ կառավարութեան քաղաքականութիւնը, բայց իմ դիրքորոշումը կասկածի տակ էր դնում նրա` երկուսուկէս տարուայ անձնական ծառայութեան իմաստը եւ իր պետութեան քաղաքականութեան իմաստնութիւնը: Երկար վէճերից յետոյ մի օր նա ասաց. «Շատ հաւանական է, որ դո՛ւ ես ճիշդ … Բայց դու, մեծ հաշուով, նկատի պիտի ունենաս հետեւեալը: Ես նոր կարդացի հայերի մասին. դուք ունէք ծանր պատմութիւն: Իսկ մենք ունենք պատմութեան մէջ ամենաուժեղ պետութիւնը: Երբ ձեզ նման փոքր ժողովուրդները սխալ են գործում, դուք էք վճարում այդ սխալի գինը: Երբ մեզ նման մեծ պետութիւնները սխալ են գործում, նորից դուք`փոքրերդ էք վճարում մեր սխալի գինը»:

Դառնալով Րաֆֆիին ասեմ, որ նոյնիսկ եթէ ԱՄՆ-ի համար կարեւորութիւն ունենար նախագահական ընտրութիւնների լեգիտիմութեան հարցը, Րաֆֆիի` արտաքին քաղաքականութեան վերաբերեալ յայտարարած սկզբունքները հիմնապէս հակադրւում են ԱՄՆ-ի սահմանած շահերին: Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ յարաբերութիւններին, տարածաշրջանի հարցերին եւ այդ քաղաքականութեան հետեւանքներին, ես լուրջ մտահոգութիւն պիտի ունենայի, եթէ Րաֆֆին որպէս նախագահ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը զարգացնէր ըստ իր ցայժմ յայտարարած սկզբունքների: Այդ փորձը ունեցել ենք Առաջին Հանրապետութեան ընթացքում ու պատերազմի մէջ ընկել մեր չորս հարեւաններից երեքի հետ, երբ երկիրը մի հսկայ որբանոց ու գաղթակայան էր:

Մեր իրաւունքներն ու նրանցից բխող քայլերը չեն կարող անկախ լինել մեր կարողութիւններից, տարածաշրջանի իրականութիւններից եւ ամենակարեւորը` այս պետութեան այսօրուայ ժողովրդի այսօրուայ հիմնական հոգսերից: Մենք չենք կարողանում մեր այս ազնիւ ու լաւ ժողովրդին պահել մեր ունեցած Հայաստանում, բայց պահանջում ենք աւելի մեծը: Վանօ Սիրադեղեանը ճիշդ էր բնորոշել այս հարցը` հայրենիքի մեծն է լաւ, բայց ինչ տարբերութիւն հայրենիքը մեծ է, թէ փոքր` եթէ այնտեղ չենք ապրում:

-Դատելով Րաֆֆի Յովհաննիսեանի յետընտրական քայլերից, կարող ենք ասել, որ նա վստահ է իր յաղթանակի մէջ: Եւ նոյնիսկ ընտրակեղծիքների պարագայում, պաշտօնական տուեալներով նա ունի 37 տոկոս: Չի բացառւում , որ նա աւելին է ստացել, բայց կեղծուել են քուէները: Յամենայնդէպս, դրանում համոզուած է Յովհաննիսեանի թիմը:

-Անկախ այս ամէնից, եթէ Րաֆֆի Յովհաննիսեանը ընտրուել էր, բոլորս էլ պէտք է ընդունենք ժողովրդի այդ որոշումը ու շարունակենք աշխատել հասնելու համար լաւագոյնին: Իսկ այդ ոչ հաւանական նախագահը պէտք չէ մեկնաբանի իր քուէները որպէս արդիւնք` արտաքին քաղաքականութեան իր յայտարարած սկզբունքներին: Իրեն տրուած քուէների մի կարեւոր մասը այս ռեժիմի դէմ բողոքի քուէներ էին: Մնացեալն այն է, որ իր ելոյթները ներշնչող են ու ոգեշնչող: Զգացականութեան վրայ կառուցուած քաղաքականութիւն մեր պատմութեան մէջ շատ է կիրառուել, սակայն այն աւելի փորձանք է բերել, քան փրկութիւն եւ արդիւնքում ունեցել ենք նահատակներ, մարտիրոսներ, նոյնիսկ` սրբեր: Խօսքս վերաբերում է բարոյական յաղթանակներին:

Դառնանք ԱՄՆ-ի քաղաքականութեանը: Արտաքին քաղաքական շահերը կարող են չկարեւորուել, երբ ԱՄՆ-ը որոշում է կայացնում մի անհատի, կուսակցութեան կամ երեւոյթի վերաբերեալ: Պիտի չմոռանանք, որ ԱՄՆ-ը, երեւի իր համար կարեւոր, բայց չբացայայտուած պատճառներով, մանաւանդ 1993-ից յետոյ դէմ է կանգնել Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի նման պետական գործչին ու Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահին: Այդ նախագահի համար Ղարաբաղեան հարցի լուծումն ու Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնների կանոնակարգումը Հայաստանի շահերից բխող արտաքին քաղաքականութեան հիմնական նպատակներ էին. երկու նպատակներ, որոնք նոյնպէս կարեւորութիւն ունէին ԱՄՆ-ի համար, առնուազն ըստ ԱՄՆ-ի յայտարարութիւնների: Իսկ ինձ մօտ կասկած չի մնացել այսքան տարի յետոյ, որ ԱՄՆ-ը մեծ ու ժխտական դեր է կատարել այդ ժամանակի դէպքերի ընթացքի մէջ, որոնք յանգեցրին Տէր-Պետրոսեանի հրաժարականին: ԱՄՆ-ի, ինչպէս նաեւ այլ պետութիւնների պարագայում, որոնց խօսքն ու գործը կարեւոր են այլ երկրների ճակատագրի համար, խնդրոյ առարկայ անհատ քաղաքական գործչի կանխատեսելիութիւնն ու կառավարելիութիւնը աւելի որոշիչ արժէք ունեն, քան այդ գործչի ծննդավայրը, քաղաքացիութիւնը կամ աչքի գոյնը: ԱՄՆ-ի` Րաֆֆի Յովհաննիսեանին զօրաւիգ չկանգնելը այնքան էլ զարմանալի չէ ուրեմն: Անկեղծ ասած, այնքան էլ կարեւոր չեմ համարում:

Այս կապակցութեամբ երեւի արժէ մտածել, թէ ի՞նչ դիրքորոշում կամ դեր են ունեցել Ռուսաստանն ու Իրանը այս ընտրութիւններում: Չէ՞ որ նրանք տեղում են ու աւելի կարեւոր դերակատարներ ու շահագրգիռ երկրներ են, քան ԱՄՆ-ը: Անմիջապէս աւելացնեմ, որ այս հարցի պատասխանը չունեմ:

- Րաֆֆի Յովհաննիսեանին մեծ հաշուով չաջակցեցին եւ Հայաստանի ազդեցիկ համարուող քաղաքական ուժերը` ԲՀԿ, ՀԱԿ, ՀՅԴ: Իհարկէ, վերջինը ինչ որ յայտարարութիւններ արեց, ՀՅԴ որոշ անդամներ հանդէս եկան Յովհաննիսեանին աջակցելու պատրաստակամութեամբ, բայց ոչ աւելին: Իրականում նա կարծես թէ մնաց մենակ:

- Րաֆֆիի կարծիքով նա ունէր ամենակարեւորը` իր ասածով ամբողջ ժողովրդի ու նոյնիսկ ազգի աջակցութիւնը, նաեւ Ղարաբաղի, Ջաւախքի ու Սփիւռքի աջակցութիւնը: Ուրեմն` Րաֆֆիի տեսանկիւնից մենակութեան հարց չպէտք է որ լինէր:

Հայաստանի ժողովրդի աջակցութեան նկատմամբ պրոբլեմ չկայ, բայց այլ հարց է, թէ ինչպէս պիտի որոշել միւսների աջակցութեան մեթոդոլոգիան: Ղարաբաղն ունի իր ընտրուած նախագահը, ով շնորհաւորել է Սերժ Սարգսեանին: Ոչ Ջաւախքը, ոչ Սփիւռքը չունեն ընտրուած մարմիններ նման` պաշտօնական կարծիք յայտնելու: Առանձին անհատների, խմբերի, նոյնիսկ կազմակերպութիւնների կարծիքները չեն կարող ներկայացնել Ջաւախքի կամ Սփիւռքի դիրքորոշումը: Ինչ վերաբերում է Հայաստանի ներքին ուժերին, երեւի ճիշդ կը լինէր Րաֆֆիին հարցնել, թէ իսկապէս իրեն պէ՞տք էր մեծ կոալիցիա:

-Կարծում էք` պէտք չէ՞ր: Նա մի քանի անգամ կոչ արեց միանալ իրեն: Դա հնչեց հանրահաւաքների ժամանակ: Ուրեմն ի՞նչը խանգարեց միւս ուժերին, որոնք, ի դէպ, խօսում են գործող իշխանութեան դէմ պայքարի մասին, չմիանալ երկրորդ տեղը գրաւած թեկնածուին:

-Անհրաժեշտ է սահմանազատել հարցի երկու տարբեր մակարդակները: Առաջինը` ընտրութիւնների լեգիտիմութեան հարցը: Սերժ Սարգսեանը ընտրուե՞լ է, թէ ոչ: Երկրորդ` եթէ նա իրականում չի ընտրուել, սա նշանակո՞ւմ է, որ ինքնաբերաբար Րաֆֆի Յովհաննիսեանն է ընտրուել, թէ երկրորդ փուլի հարց կայ: Չմոռանանք, որ միւս այդ ընդդիմադիր կուսակցութիւնները ակնկալում էին ոչ լեգիտիմ ընտրութիւններ եւ, հետեւաբար, չմասնակցեցին ընտրութիւներին: Իսկ եթէ չմասնակցեցին նախընտրական պայքարին, ինչո՞ւ պիտի ակտիւ մասնակցէին յետընտրական ակցիաներին:

Իսկ աւելի հիմնականը. Րաֆֆին իր յետընտրական պայքարը չսահմանափակեց ընտրութիւնների ոչ լեգիտիմութեան հարցի սահմաններում, որը կարող էր հիմք ծառայել աւելի լայն շրջանակների զօրակցութեան: Կարծես նոր ընտրապայքար սկսելով` այդ իրաւական-սահմանադրական մակարդակում նա ծանր ու նոյնիսկ մտահոգիչ կերպով աւելացրեց. այ) իր անհատի յատուկ առաքինութիւնների` ներառեալ մարտիրոսի ու փրկիչ-բարդոյթի մակարդակը, բ) իր ընտանիքի` որպէս յատու՚կ պատմութիւն ու իմաստ ունեցող արժէքի ներկայացուցչի մակարդակը, գ) հայ ժողովրդի պատմութեան էութիւնը` իր բոլոր յաղթանակները, հերոսացումներն ու մարտիրոսութիւնները մարմնաւորող ու նորից յարութիւն առած բացառիկ անհատի մակարդակը, դ) իր պատկերացմամբ` համազգային ու գերպետական շահերի սահմանողի ու տնօրինողի մակարդակը: Այստեղ անհրաժեշտ եմ համարում երկրորդ կէտի վերաբերեալ մի յաւելում անել: Քանի որ մեր նախարարութիւններից մի քանիսը սովորութիւն ունեն աջ ու ձախ մեդալներ բաժանելու, ինչո՞ւ մի տգէտ մարդու անուան մեդալ չստեղծել ու առաջինը այդ մեդալը շնորհել Սիւնիքի մարզպետին` ամերիկահայ մեծ պատմաբան, Րաֆֆիի հօր` Ռիչարդ Յովհաննիսեանի մասին իր արտայայտութեան համար: Իսկ մի երկրորդ մեդալ նոյն մարզպետին` իր տգէտ մտքին զուգահեռ այդ կապակցութեամբ Րաֆֆիին վերապահած իր ոչ մարդավայել սպառնալիքի համար: Մի յատուկ մեդալ էլ այն բարձրաստիճան պաշտօնեաներին, որոնք երկար ժամանակ առաջ պէտք էր որ հակահայ համարէին նման պաշտօնեայի` որեւէ պետական պաշտօնում մնալը:

…[Ա]յս մակարդակներից իւրաքանչիւրն ունի իր ներքին ու արտաքին քաղաքական հետեւանքները: Այդ բոլորի համար նա չբանակցեց միւսների հետ: Իսկ լրիւ զօրակցութիւն յայտնելով նրա յետընտրական ծրագրին` այդ կուսակցութիւնները պատասխանատու պիտի լինէին այդ ծրագրի հետեւանքների համար: Չեմ բացառում, որ այդ ուժերի հաշուարկների մէջ եղել են զուտ կուսակցական մտահոգութիւններ: Իսկ վստա՞հ ենք, որ Րաֆֆի Յովհաննիսեանի հաշուարկների մէջ զուտ կուսակցական մտահոգութիւն չկայ:

-Արդեօ՞ք այս ամէնից հետեւում է, որ քաղաքական ուժերը գործում են սեփական շահերից ելնելով եւ ոչ ժողովրդի:

-Համաձայն կը լինէի, եթէ ինձ համոզէիք, որ ժողովրդի շահերը պաշտպանած լինելու համար պէտք է Րաֆֆի Յովհաննիսեանին հետեւել եւ Րաֆֆի Յովհաննիսեանին հետեւելը միակ ձեւն է ժողովրդի շահերը պաշտպանած լինելու համար: Ինչպէս արդէն նշեցի, Րաֆֆի Յովհաննիսեանը աւելի բարդ երեւոյթ է, քան քուեների քանակը, որը ինքը հաւաքել է: