17.5.13

Անուն մը գարշապարներու տակ, կամ՝ վսեմն ու նսեմը

ՅԱԿՈԲ ԿԻՒԼԼԻՒճԵԱՆ
 

Խոհանոցի սեղանին առջեւ նստած կը խօսի ընթրիքէն ետք։ Ճիշդ ետեւը հեռատեսիլէն ֆրանսերէն լուրերը կիսով կը խափանեն իր նախադասութիւնները, բայց չ՚ուզեր գործիքը լռեցնել։ Չի փափաքիր առանձին խօսիլ. հաւանաբար կ՚երկիւղի իր իսկ ձայնէն։
Իննսուն տարեկան, այլ երիտասարդական կորովով մը Մոնմարթրի հարիւր յիսուն աստիճանները ամեն օր բարձրացող մարդ է։ Դիմացը նստած է տասնեակ հազարաւոր մղոն անդիէն եկած երիտասարդ զոյգ մը։ Թէեւ զիրենք գրեթէ վեց տասնամեակ կը բաժնէ, անոնցմէ մէկը եղբօրորդին է։ Ասոր կնոջ է որ կը խօսի վկան, առանց ամենեւին հայեացքը մօտեցնելու միւսին։
Միւսն է սակայն պատումին հասցէատէրը. հակառակ որ թեւաչափ մը անդին նստած է սեղանին վրայ, դուրսէն է որ մտիկ կ՚ընէ։ Նախ՝ իրեն նայող չկայ, իսկ յետոյ արդէն գիտէ ըսուածները։ Քանի մը տարի առաջ իրեն յանձնուած չորս տետրակ ձեռագրերէ համակարգիչի վրայ ընդօրինակած է մարդուն յուշերը, որոնք գրի առնուեր են  տասնամեակներու վարանումէ ետք, մաս առ մաս։ Աւելի հետաքրքրուած է րոպէի հոգեբանական երանգները դիտելով։ Մտքով տետրակներուն մէջ կը տեսնէ այստեղ պատմուածը՝ երջանիկ մանկութիւն, քաղաք («Սսոյ բերդին անմիջակա՛ն շուքին է մեր տունը»), աքսոր, Գաթմա, Մեսքենէ, Տէր Զօր, տառապանք, Նայիմ պէյ, միջամտութիւն, փախուստ, ձերբակալութիւն, խուսափում, պատմողին մօր՝ իր իսկ մեծ մօր, հօրաքրոջ, միւս հօրաքրոջ մահերը, նորէն վերադարձ կեդրոնացման ճամբար, երրորդ փախուստ, դաւադիր հայեր, ձերբակալութիւն, թրքական քարաքօլ, եւայլն, եւայլն։
Յանկարծ սակայն անծանօթ մանրամասնութիւններ կը սկսին խօսուիլ։ Մթնոլորտը ծանրացած է. երիտասարդ կնոջ աչքերուն մէջ սոսկում կայ. վկային աչքերը թաց են, միւսին աչքերը թաց են. իսկ ինք դուրսէն ստիպուած է մերթ լուսաբանելու այս կամ այն եզրը, բայց վկան դեռ իրեն՝ բուն հասցէատիրոջ չի նայիր։ Կ՚անդրադառնայ։ Օ՜, տետրակներէն մէկուն մէջտեղը այդ չորս պարապ էջերը դիպուածով չէ որ բաց մնացած էին։ Կ՚ըմբռնէ, թէ ութսունմէ՞կ թէ ութսուներկու տարի ծածուկ պահուածը լռութեան դարաններէն սարսռագին դուրս կը բերուի այս վայրկեանին։ Կը լարուի՝ դեռ բանահաւաքի, պատմական նիւթ արձանագրողի պրկումով։ Հարցումներ կը հարցնէ։ Վկան, այո՛, այսօր կը խօսի, բայց դե՛ռ իրեն չի նայիր։ Կը խօսի միւսին, զոր կարծես պատուարի վերածած է իր նայուածքին առջեւ։
—Չեմ ըսած։ Ոչ մէկուն։ Ոչ իսկ հայրդ գիտէր այդտեղ պատահածը։ Երկու տարեկան էր՝ Եղսա քրոջս գիրկը։ Ես, ինը տարեկան՝ գիտակից վկայ էի։
—Միւսնե՞րը։
—Սպասեցի որ բոլորը մեռնին։ Ահա միայն ես մնացած եմ։ Ուրեմն հիմա դուն ալ գիտցիր՝ օր մը, ապագային, կը գրես։
Նոյնիսկ ուղղակի երկրորդ դէմքով խօսած պահուն, վկան չի դադրիր իր աչքերէն խուսափելէ։
Զոհին ամօթը։
Ութսուներկու տարի տեւած լռութիւն մը, ու դեռ անկէ ետք՝ անպարտկելի, արցունքոտ ամօթը զոհին։ Պարտութեան, զգետնումին եւ ատոր ստանձնումին ամօթը։
* * *
Ամօթին մասին անձնական ամօթով՝ ակներեւ դժուարութեամբ կը խօսի Մարկ Նշանեան La perversion historiographique-ի (2006) վերջին, տարօրինակ բաժնին մէջ. ծանր փիլիսոփայութեան եւ վերլուծումի գլուխներէն ետք զարտուղի բաժին մը ուր խօսքը, խօսելակերպը անհանգիստ կշռոյթ մը ունին։ Բացառիկ գիրք մը, որ բացառիկ կերպով անտեսուած է հայ իրականութեան մէջ։ Ոչ իսկ անոր դասումը աշխարհի վերջին կէս դարու ամենէն ակնառու մտածողները միայն հրատարակող մատենաշարի մը մէջ կրցած է հայ միտքը մղել ինքզինք պղտորելու փորձի մը՝ տարբերին ընդառաջման կարելիութեան։ (Այլ խօսք, որ միայն հայոց կողմէ չէ որ անգիտացուած է՝ «վտանգաւոր» այս գիրքը իր գլխաւոր մասերով հիմունքները կը ցնցէ ողջակիզման եւ ցեղասպանութեան շուրջ հիւսուած կարգ մը տեսութիւններու)։
Նոյն հեղինակը ուրիշ օր մը, աթոռէն բարձրանալով, գրգռուած պիտի պոռար. «Ամօթ չունի՞նք»։ Պիտի անդրադառնայի թէ ինչո՞ւ շատ անգամ զզուանքի, ամօթի, ընդվզումի զգացումներով է որ գլուխս կը դարձնեմ քրոնիկներէ, հարցազրոյցներէ, նոյնիսկ տեղական հեռատեսիլի լուրերէն հայկական կարգ մը ձեռնարկներու նկարագրութենէն։ «Ճենոսայտ», «ջենոսայդ», «ճենոսայտ»։ Մեր աղէտին, իմ աղէտիս փոքրացումը, ֆեթիշացումը, խեղճացումը կը նետուի երեսիդ ամեն վայրկեան անխնայ կերպով։ Ուսանողին կը հարցնէ տեղական մամուլէն թղթակից մը՝ ի՞նչ կրնաք ըսել ձեր մշակոյթին մասին. բացայայտ առիթ մըն է քու գեղեցիկդ, արժէքներդ, հարցուածը՝ մշակոյթդ հրամցնելու։ Պատասխանը այդ օր եղաւ, ու վստահ եմ որ կը շարունակէ ըլլալ՝ «Ըհ, օհ, ունինք մեծ մշակոյթ, ունինք, ըհ, ցեղասպանութիւնը, գիտէ՞ք. բացատրե՞մ...»։
Ամօթ չունի՞նք, իսկապէս։ Տե՛ս, տե՛ս, տե՛ս՝ բռնաբարուած զոհի զաւակներ ենք. նայէ՛, նայէ՛ բռնաբարման. պիշ-պիշ դիտէ՛ մայրերուս, հօրաքոյրերուս, քոյրերուս սեռային խեղումը»։
Յոգնութիւն մը, խորշանք մը կայ ամեն օր, ամենուն գարշապարներուն տակ գտնելէ ընտանիքիս եւ միւսներուն պատիւն ու ամօթակոր նայուածքներն ու լռութիւնները, ճզմուած հասարակ թուղթերու պէս, վերածուած խաղաքարտի։ Չէ՛, չբռնաբարուեցաք. փաստեցէ՛ք։ Ի՛նքը զոհ՝ նոպէլեան մրցանակակիր Ուիզըլ մը պիտի ըսէ՝ կը հասկնամ ոգեկոչման եւ ճանաչումի ձեր կարիքը. բայց պէտք է զանազանել ինծի պէս առաջին սերունդի զոհերուն եւ ձեր պարագային՝ եօթը սերունդի տարբերութիւնը։ (Ե՞րբ է որ քսաներկու տարուան մէջ յանկարծ վեց սերունդ անցաւ. իսկ ե՞ս, հա՞յրս, հօրեղբա՞յրս, հօրաքոյրնե՞րս, … հօրաքոյրնե՜րս)։
Ամօթ չունինք այլեւս։ Զոհին ամօթը։ Որովհետեւ դադրած ենք զոհ ըլլալէ եւ վերածուած ֆութպոլի համակիրներու նման ֆեթիշներով խանդավառուող, շարժող, մեզ սահմանող արարածներու։ Փողոցին մէջ, մայթին վրայ, բոլորին առջեւ ու շատերու ներբաններուն տակ կը քաշքշուի հօրս եւ միւսներուն աղէտը՝ ծամծմուած, սեղմուած, նուազած, ամփոփուած, կծկուած անունի մը տակ, վերածուած մտասեւեռման, տեղը զիջած պատկերի մը։
Այն, որ ոչ միայն պատկերելի չէ, այլ որ բարբառիլն անգամ կը խափանուի ութսուներկու տարուան խիպ ու ամօթով, պատկառանքով, ահաւորին դիմաց երկիւղով։
Քաղաքական բեմերու վրայ տարուած պայքարները մէկ բան, դէպքը այլ բան, եւ որ իր բնոյթը ընկալողներուն մօտ կ՚ընդդիմանայ պիտակումի, անուանումի, պատկերումի, նկարագրութեան։ «Ասոր ցաւ անունն ալ չէիր կրնար տալ», կ՚ըսէ 2003ի իր Անունը լեզուիս տակ հատորին մէջ Գրիգոր Պըլտեան (321)։ Այլուր հարց պիտի տայ. «Ո՞ւր է տարբերութիւնը բնաջնջումին եւ... բառը, անունը չէր գար, չէր հասներ բերանը, լեզուին տակ եղող բառի պէս կը խուսափէր»։ Օրինական, ոճրաբանական լեզուի մէջ սպանդի թեքնիքը կը վերածուի չնչին մանրամասնութեան, կ՚ըսէ, ու ատիկա կ՚որակէ «այլափոխում պատմութեան» (295)։ Կը դժուարինք, ի վերջոյ, «զանազանելու դէպքը փաստի զուր ու խելացնոր փնտռտուքէն» (299)։
Դէպքը զեղչած ենք ու պահած անոր միայն օրինական բանաձեւումը, որ իրաւական վիճարկումներու մէջ բաւարար կրնայ ըլլալ, բայց որ կը քերթէ, կը քերծէ, չոր ու ցամաք իր տրամաբանութեամբ, անագորոյն եւ անզգայ յայտարարութիւններով կը յապաւէ, կը մանրէ, կը հերձէ՝ նոյնիսկ կը հերքէ միւսին ահաւորութիւնը։ Կ՚արժեզրկէ, հասարակ՝ սահմանելի, քանակաւորելի, չափելի, վիճարկելի, տրամաբանելի թուղթի կտորի մը կը վերածէ դէպքը, ու մենք՝ գրեթէ երջանիկ, լորձնաշուրթն, զայն կը փակցնենք հպարտօրէն մեր ճակատին։ (Գիտէ՞ք, մայրս քսաներորդ դարուն բռնաբարուած առաջին կինը եղած է։ Ա-ՌԱ-ՋԻ-ՆԸ։ Մենք մե՜ծ մշակոյթ ունինք։) Կը բռնաբարենք մենք մեր ոչ թէ «ազգային արժանապատուութիւնը», այլ այն որ քեզ կ՚անդրադարձնէ —անդիէն կը դարձնէ— մարդկային վիճակիդ երբ հանդիպադրուիս ահաւորին, դիտես վար՝ աղէտի վիհէն ներս, ու անկարող զայն բաւեցնելու երեւակայութեանդ մէջ, ընկրկիս մտքով։ Փորձընկալես այն, զոր դարեր առաջ սահմաներ են որպէս վսեմը։ Այսինքն անհունապէս անպատկերելիին, ահաւորապէս անանուանելիին, անասելիին անկարողութիւնը, բայց եւ միաժամանակ գիտակցութիւնը ատոր։
Կռիւներու, կրունկներու, վաճառական եւ քուէարկու քաղաքագէտներու հանրատան մէջ կոխկռտուելու (կրտուելու եւս) տրուած է այդ գիտակցութիւնը, մեր մեղսակցութեամբ, զոհին իսկ տեսամոլ հեշտանքով։
Վսեմի գիտակցութեան կորուստով կը մնայ նսեմը։
Դադրած ենք զոհ ըլլալէ, ունենալէ իսկական աղէտ, ըլլալէ վաւերաբար մենք՝ որովհետեւ հրաժարած ենք մեր անձնական աղէտէն։ Անձնական փորձառութիւնը փոխարինած ենք հաւաքական լոզունգներով, բայց որոնք առանց առաջինին կը պարպուին զիրենք սնող հիմունքներէն։ Պաստառ բարձրացնողներն անգամ արդէն կը դժուարին գիտնալու թէ ո՛ր գիւղին մէջ, քանի՞ տուն ու կալուած կորսնցուցած է իրենց ընտանիքը, ո՞ր մէկը մեծ մայրերէն, հայրերէն՝ տառապեր է, կորսնցուցեր իր մարդկայնութիւնը։ Ամբոխային, ցեղակեդրոն մղում մըն է որ կու գայ փոխարինելու անձնականը։ Վաւերաբար հարազատը կը փոխարինուի ծրագրայինով։ Ասիկա արդէն չի՞ սկսիր մօտենալու թուրք պետութեան տասնամեակներու ընթացքին արտադրած թութակախօս սերունդներու կացութեան։
Աղէտի, Եղեռնի ապանձնականացումը գլխաւոր երաշխիքն է վերապրուկ մշակոյթի եւս կորուստին։ Անհատական ընտրողութեան այս դարաշրջանին կարելի չէ աղէտը փոքրացնել, բաւեցնել (նսեմացնել նոյնիսկ) սոսկ դասագրքայինի, լոզունգայինի, պաստառայինի, իրաւական-օրինական պիտակումներու մէջ։ Անհատինն է ատիկա մշակոյթին եւ լեզուին պէս, ինչպէս նաեւ այս վերջիններուն հիմնական մէկ բաղադրամասը։ Այդ պատճառով ալ աղէտի անձնականութենէն հրաժարումին կը հետեւի —կամ ատոր համընթաց կ՚ըլլայ— միւսներէն հրաժարումը։ Բոլորը կը դիտուին, կը հռչակուին, կը տօնուին դուրսէն, հանդիսատեսի աչքերով։ Առանց մասնակցելու, մա՛ս ըլլալու («մաս-պատարագ»՝ բաժին ըլլալու զոհաբերութեան, Օշականի բառերով)։ Իսկ եթէ այդպէս ըլլայ, այսինքն պարպուինք մեր անձէն՝ ցաւին ու հարազատ տեւողութեան գեղեցկութիւնը խօսելու, ընկալելու, ապրելու, փոխանցելու փափաքէն, ուրեմն ինչի՞ կը ծառայեն այս թէ այն հողերը, որո՞ւ պէտք այն, որ կ՚անուանենք Ազգ ու Երկիր, բայց որ իրականութեան մէջ կառուցած ենք միայն իբր գործիք, վայր ու միջոց յիշեալ փափաքին եւ փորձառութեան։
 
 «Ասպարէզ», Ապրիլ 24, 2013
 
(*) Կայ նաեւ անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Marc Nichanian, The Historiographical Perversion (New York: Columbia University Press, 2009) («Հայկականք»)։

No comments:

Post a Comment