Ցեղասպանութիւնը եւ մարդկութեան դէմ ոճիրը հոմանիշ չեն

ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ

ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ ≠ ՄԱՐԴԿՈՒԹԵԱՆ ԴԷՄ ՈՃԻՐ՝

ԸՍՏ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՒՈՒՆՔԻ

Քաղաքական ծանրութեամբ յորդող բառեր կան, որոնք անլուր շահագործումի կ՚ենթարկուին տեւաբար՝ գիտութեամբ թէ անգիտութեամբ, կամայ թէ ակամայ, ամբողջ աշխարհի մէջ։ Այդ բառերուն շարքին կը պատկանին, ինչպէս օրը օրին կը տեսնենք, «ցեղասպանութիւն»ը (Դիմագիրքը նոյնիսկ ունի ... Genocide des chiens en Russie էջը՝ Ռուսաստանի մէջ փողոցային շուներու զանգուածային սպանութեան դէմ) եւ «մարդկութեան դէմ ոճիր»ը (թրքական կառավարութեան գլխաւոր ընդդիմադիր՝ Ժողովուրդի Հանրապետական Ժողովուրդի Կուսակցութեան առաջնորդ Քեմալ Քըլըճտարօղլու այդ անունով որակած է «Կէզի» զբօսայգիի ցուցարարներուն դէմ գործուած բռնաճնշումները)։

Չափազանցութիւնը մէկդի ձգելով, երկու բառերուն միջազգային օրէնսդրութեան նորագոյն սահմանումը կը բխի Միջազգային Քրէական Դատարանի (Cour pénale internationale) Հռոմի կանոնադրութենէն, որ ուժի մէջ մտած է 2002ին։ Այս ատեանը կը դատէ այն անհատները, որոնք ամբաստանուած են ցեղասպանութեան, մարդկութեան դէմ, յարձակման կամ պատերազմի ոճիրներու միջազգային յանցանքներով, եթէ ազգային դատարանները չեն կրնար կամ չեն ուզեր դատել։

Հռոմի կանոնադրութիւնը կը սահմանազատէ անոր իրաւասութեան ծիրին մէջ գտնուող վերոյիշեալ չորս ոճիրները՝ մէկական յօդուած յատկացնելով անոնց։ Ցարդ ՄԱԿի անդամ 193 երկիրներէն 122ը (այսինքն՝ 63 առ հարիւրը) վաւերացուցած են կանոնադրութիւնը եւ Ատեանի իշխանութիւնը ընդունած։ Ի դէպ, Հայաստանը ստորագրած է կանոնադրութիւնը 1999ին, բայց ցարդ չէ վաւերացուցած  զայն (ըստ 2004ի Սահմանադրական Դատարանի որոշման՝  որոշ դրոյթներ Սահմանադրութեան համաձայն չեն), իսկ Միացեալ Նահանգներն ու Թուրքիան՝ օրինակ, ո՛չ իսկ ստորագրած են։

Այստեղ պէտք է յիշել բազմիցս կրկնուած այն փաստը, որ Մայիս 24, 1915ին, երեք դաշնակից պետութիւնները՝ Մեծն Բրիտանիա, Ֆրանսա եւ Ռուսաստան, միացեալ յայտարարութիւն մը հրապարակած էին, ուր կը դատապարտէին Մեծ Եղեռնը որպէս «մարդկութեան դէմ ոճիր»։ Ռաֆայէլ Լեմքինի ստեղծած «ցեղասպանութիւն» բառին եւ 1948ի ՄԱԿի Ցեղասպանութեան համաձայնագրին շուրջ ստեղծուած իրաւագիտական յեղաշրջումը բերած է այն իրողութեան, որ այսօր երկու գաղափարները՝ ցեղասպանութիւն եւ մարդկութեան դէմ ոճիր, թէեւ հասարակաց արմատներ ունին, սակայն ենթարկուած են տարբերակումի՝ միջազգային օրէնսդրութեան մէջ։ Արդարեւ, բառացիօրէն կրկնելով 1948ի ՄԱԿի Ցեղասպանութեան համաձայնագրի 2րդ յօդուածը, Հռոմի կանոնադրութեան 6րդ յօդուածը կ՚ըսէ.

«Այս Կանոնադրութեան նպատակներուն համար, “ցեղասպանութիւն” կը նշանակէ հետեւեալ գործողութիւններէն իւրաքանչիւրը, որ կատարուած է ազգային, էթնիկ, ցեղային կամ կրօնական խումբի մը նկատմամբ` զայն մասնակիօրէն կամ ամբողջութեամբ որպէս այդպիսին ոչնչացնելու մտադրութեամբ.
ա) խումբի անդամներու սպանութիւն,

բ) խումբի անդամներուն մարմնական կամ մտաւոր ծանր վնասի պատճառում,
գ) միտումնաւոր այնպիսի կենսապայմաններու ստեղծում այդ խումբին համար, որոնք հաշուարկուած են յանգեցնելու անոր լիակատար կամ մասնակի ֆիզիքական ոչնչացման,

դ) այնպիսի միջոցառումներու պարտադրում, որոնք կը կանխարգիլեն այդ խումբին ծնելիութիւնը,

ե) այդ խումբի երեխաները հարկադրաբար այլ խումբ տեղափոխելը»:

Իսկ 7րդ յօդուածը մարդկութեան դէմ ոճիրները կը սահմանէ հետեւեալ ձեւով.

«Սոյն Կանոնադրութեան նպատակներուն համար, “մարդկութեան դէմ ոճիր” կը նշանակէ ստորեւ նշուող արարքներէն իւրաքանչիւրը, որոնք կը գործուին իբրեւ քաղաքացիական բնակչութեան դեմ լայնածաւալ կամ համակարգային յարձակում, եթէ նման յարձակում տեղի կ՚ունենայ գիտակցուած կերպով.

ա) սպանութիւն,

բ) բնաջնջում,

գ) ստրկացում,

դ) բնակչութեան տեղահանութիւն կամ բռնագաղթ,

ե) բանտարկութիւն կամ մարմնական ազատութեան այլ ծանր զրկանք՝ միջազգային իրաւունքի հիմնական կանոններու խախտումով,

զ) խոշտանգում,

է) բռնաբարութիւն, սեռային ստրկացում, հարկադիր պոռնկացում, բռնի յղացում, հարկադիր ամլացում կամ համեմատելի ծանրութեամբ սեռային բռնութեան որեւէ այլ ձեւ,

ը) անձնաւորելի (identifiable) որեւէ խումբի կամ հաւաքականութեան դէմ հալածանք՝ քաղաքական, ցեղային, ազգային, էթնիկական, մշակութային, կրօնական, սեռային—ինչպէս սահմանուած է [այս յօդուածի] 3րդ կէտին մէջ-- կամ այլ դրդապատճառներով, որոնք միջազգային իրաւունքով անընդունելի ճանչցուած են, կապուած այս յօդուածին մէջ նշուած որեւէ արարքի կամ Դատարանին իրաւասութեան մէջ գտնուող որեւէ արարքի հետ,

թ) մարդոց բռնի անհետացում.

ժ) apartheid-ի ոճիրը,

ժա) մեծ տանջանք կամ մարմնի լուրջ վնասուածքներ պատճառող, կամ հոգեկան կամ ֆիզիքական առողջութիւնը լրջօրէն վնասող այլ անմարդկային նմանաբնոյթ դիտումնաւոր գործողութիւններ»։

ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ ≠ ՄԱՐԴԿՈՒԹԵԱՆ ԴԷՄ ՈՃԻՐ՝

ԸՍՏ ԼԱՏԻՆԱՄԵՐԻԿԵԱՆ ԻՐԱՒՈՒՆՔԻ

Մայիս 10, 2013ին, 86ամեայ նախկին զօրավար Խոսէ Ռիոս Մոնթ՝ Կուաթեմալայի փաստական (de facto) նախագահ (1982-1983), թէ՛ ցեղասպանութեան եւ թէ՛ մարդկութեան դէմ ոճիրներու մեղադրանքներով դատապարտուած է՝ 17ամսեայ կառավարութեան շրջանին 1.771 մայա բնիկներու սպանութեան համար (ցեղախումբին 5 առ հարիւրը), որ տեղի ունեցած է հակա-ապստամբական գործողութիւններու ծիրին մէջ։ Թէեւ Մայիս 20ին երկրի Սահմանադրական Դատարանը չեղեալ համարած է դատավճիռը  (վերջինիս բովանդակութեան հետ կապ չունեցող իրաւասութեան խնդրի մը պատճառով), օրինակը ցոյց կու տայ, որ կուաթեմալացի դատաւորը հասկցած էր, թէ ցեղասպանութիւնն ու մարդկութեան դէմ ոճիրները երկու տարբեր հասկացութիւններ են։ «Ցեղասպանութիւն»ը կ՚որակէ մայաներու սպանութիւնը՝ իրենց մայա ըլլալուն համար, իսկ «մարդկութեան դէմ ոճիր»ը, օրինակ, այդ խումբին կիներու բռնաբարութեան, սեռային ստրկացման եւ այլ յանցագործութիւններու իրագործումը։

Երկու դատավճիռնեռուն միջեւ, զուգադիպութեամբ, Ռիոս Մոնթի ժամանակակից մենատէր մը մեկնած էր այս կեանքէն՝ Պուէնոս Այրէսի շրջակայքի բանտի մը մէջ։ Մայիս 17ին, 88 տարեկանին իր մահկանացուն կնքած է արժանթինեան բանակի նախկին զօրավար Խորխէ Ռաֆայէլ Վիտելա, որ փաստական նախագահ եղած էր 1976-1981ին, գլխաւորելով պետական բռնաշրջումէ բխած զինուորական կառավարութիւնը։

Մարտ 1976ի պետական հարուածը տեղի ունեցած է ձախակողմեան ու աջակողմեան ահաբեկչութեան մթնոլորտին մէջ։ Ժողովրդավարական կառավարութեան հրամանագրով, բանակը ասպարէզ իջած էր 1975-1976ին՝ ձախակողմեան զինեալ պայքարին դէմ դնելու համար, ու յաջող կերպով հակադարձած ու չէզոքացուցած զայն՝ օրինական ու ոչ այնքան օրինական միջոցներով (որոնք ընդօրինակուած էին 1957ի «Ալժիրի ճակատամարտ»ին ֆրանսական մարտավարութենէն)։ Սակայն, միաժամանակ, օգտուելով ժողովրդավար կարգերու տկարութենէն, զինեալ ուժերը 1976ին իշխանութիւնը յափշտակած են եւ, համարելով թէ «պատերազմական» վիճակը կը տիրէր (ահաբեկչութեան դէմ պայքարը ստացած է «աղտոտ պատերազմ» անունը), շարունակած՝ ձախակողմեան տարրերու դէմ պայքարն ու մաքրագործումը՝ պետական ահաբեկչութեան մեթոտներով։ Վիտելա յայտնած է 1977ին. «Մարդ ահաբեկիչ կը դառնայ ո՛չ միայն զէնքով սպանութեամբ կամ ռմբահարութեամբ, այլեւ ուրիշներու քաջալերանքով՝ արեւմտեան եւ քրիստոնէական մեր քաղաքակրթութեան դէմ քարոզող գաղափարներու միջոցով»։ Ձախակողմեան գործօն կամ համակիր տասնեակ հազարաւոր մարդիկ (ստոյգ թիւը կը տարուբերի 20.000ի եւ 30.000ի միջեւ, անոնց շարքին՝ առնուազն 22 արժանթինահայեր) ձերբակալուած, խոշտանգուած եւ սպաննուած կամ անհետացած են։ Այս երեւոյթը ամենէն տարողունակը եղած է 1970-1980ական թուականներուն զինուորական կառավարութիւններով ու բռնաճնշումներով հարուստ Լատինական Ամերիկայի մէջ։

Ժողովրդավարութեան վերադարձէն երկու տարի ետք՝ 1985ին, զինուորական վարչակարգին գլխաւոր պարագլուխները դատի տրուած են։ Այլոց շարքին, Վիտելա ցկեանս բանտարկութեան դատապարտուած է, բայց 1990ին համաներումի օրէնքը զանոնք բանտէն ազատած է։ Վիտելա կրկին բանտարկուած է 1998ին, բայց այս պատիժը վերածուած է տնային կալանքի։ Յիշեալ համաներումը հակասահմանադրական հռչակուած ըլլալով 2006ին, ան կրկին դատուած ու 2010ին երկրորդ անգամ ցկեանս բանտարկութեան դատապարտուած է։ Դատի ընթացքին, նախկին նախագահը յայտարարած է. «Որպէս բարձրագոյն զինուորական իշխանութիւնը՝ ներքին պատերազմի ժամանակ, ես կը ստանձնեմ ամբողջական պատասխանատուութիւնը։ Ստորականերս հետեւած են իմ հրահանգներուս»։

Ինչպէս վերը տեսանք, ո՛չ ՄԱԿի 1948ի Ցեղասպանութեան համաձայնագիրը եւ ո՛չ ալ, բնականաբար, զայն կրկնող Հռոմի կանոնադրութեան 6րդ յօդուածը «քաղաքական խմբաւորում» մը կ՚ընդգրկեն ամբողջական կամ մասնակի ոչնչացումի ենթարկուողներու շարքին։ Սակայն, կանոնադրութեան 7րդ յօդուածը կը յիշէ «քաղաքական դրդապատճառներ»՝ խմբաւորումի մը հալածանքին պարագային։ Զինուորական վարչակարգին բռնաճնշումները դատապարտուած են որպէս մարդկութեան դէմ ոճիր՝ դատական մարմիններու կողմէ, քանի որ անոնց բովանդակութիւնը ճշդիւ կը համապատասխանէ Հռոմի կանոնադրութեան 7րդ յօդուածին ե)-թ) կէտերուն։ Այդ բռնաճնշումներուն զոհերը արժանթինեան ազգային խմբաւորումին, այսինչ էթնիկ խմբաւորումին, այնինչ ցեղային խմբաւորումին կամ այդինչ կրօնական խմբաւորումին պատկանելիութեան պատճառով չեհ հալածուած, այլ՝ գաղափարախօսական-քաղաքական դրդապատճառներով։ (Առ ի բաղդատութիւն՝ եթէ 1915ին օսմանեան պետութեան նպատակը եղած ըլլար, օրինակ, ընդամէնը Հ. Յ. Դաշնակցութեան եւ (կամ) Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան բոլոր շարքայինները բնաջնջել եւ ո՛չ թէ հայ ժողովուրդը, այսօր ցեղասպանութեան մասին խօսելու իրաւունք պիտի չունենայինք)։ Ո՛չ իսկ կարելի է փաստարկել, որ այդ յանցագործութիւնները արժանթինեան ազգային խմբաւորումին մասնակի ոչնչացումը կը հետապնդէին։ Մէկ խօսքով՝ անոնք մարդկութեան դէմ ոճիրներ են, բայց  ցեղասպանութիւն չեն՝ ըստ միջազգային իրաւունքի։ Հետաքրքրական է նշել, որ 2006ին Միկէլ Էչէքոլաց անունով ոստիկանապետ մը, որ 1976-77ին ձերբակալեալներու (ապա՝ անհետացած) 21 ճամբարներու պատասխանատու եղած է Պուէնոս Այրէս նահանգին մէջ, ցկեանս բանտարկութեան դատապարտուած է «մարդկութեան դէմ ոճիրներու համար, որոնք գործադրուած են ցեղասպանութեան մը ծիրին մէջ», ըստ դատավճռին։ Սակայն, այսպիսի ձեւակերպում (1976-83ի դէպքերուն «ցեղասպանութիւն» որակումը) առաջինն ու միակը եղած է՝ արժանթինեան դատական մարմիններու կողմէ։ Հաւանաբար նկատուած է, որ նմանօրինակ ձեւակերպում կը հակառակէր Հռոմի կանոնադրութեան, զոր Արժանթին վաւերացուցած էր 2001ին։ Իսկ եթէ նկատուած չէ, ամէն պարագայի՝ հակառակ էր։

Ի դէպ, արժանթինեան եւ լատինամերիկեան դատական մարմինները քանիցս նաեւ յիշած են Մեծ Եղեռնի «մարդկութեան դէմ ոճիր» յայտարարուած ըլլալը Մայիս 1915ին՝ որպէս նախընթաց ներկայ արծարծումներուն (1)։

Քաղաքական խմբաւորումներու դէմ բռնաճնշումները գիտական յատուկ անուն մը ունին՝ politicide («քաղաքասպանութիւն»), զոր 1988ին օգտագործած էին ամերիկացի մասնագէտներ Պարպրա Հարֆ եւ Թետ Կըռ՝ քաղաքական կամ գաղափարախօսական խմբաւորումներու դէմ կանխամտածուած ոճիրը անուանելու համար. «Ցեղասպանութիւնները եւ քաղաքասպանութիւնները քաղաքականութիւններու առաջադրումն ու գործադրումն են, որոնց արդիւնքը խմբաւորումի մը էական մէկ մասին մահն է՝ պետութեան մը կամ իր գործակալներուն կողմէ։ Ցեղասպանութիւններու եւ քաղաքասպանութիւններու տարբերութիւնը կը կայանայ խմբաւորումին անդամներուն այն յատկանիշներուն մէջ, որոնցմով անոնք կ՚անձնաւորուին (identifier) պետութեան կողմէ։ (...) Քաղաքասպանութեան մէջ, զոհերը հիմնականին կը սահմանուին անոնց նուիրապետական դիրքով կամ քաղաքական ընդդիմութեամբ վարչակարգի եւ տիրապետող խմբաւորման նկատմամբ»(2)։ «Մարդկութեան դէմ ոճիր» իրաւական ստորոգութիւնը (categorie) համապատասխան է ա՛յս սահմանումին։

ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ = ՄԱՐԴԿՈՒԹԵԱՆ ԴԷՄ ՈՃԻՐ՝

ԸՍՏ ԱՐԺԱՆԹԻՆԱՀԱՅ «ԻՐԱՒՈՒՆՔ»Ի

Սակայն, ինչ որ միջազգային իրաւունքն ու քաղաքական գիտութիւնները արդէն սահմանած են կարելի յստակութեամբ՝ անբաւարար կը թուի գաղափարական մասնաւոր կեցուածքներու գոհացում տալու։ Շուրջ վեց տարի առաջ, «Հայրենիք» շաբաթաթերթին եւ «Յառաջ» օրաթերթին մէջ առանձին յօդուածով ընդարձակօրէն բացատրած էինք 1970-1980ական թուականներու Հարաւային Ամերիկայի քաղաքական իրավիճակին ծալքերը եւ մատնանշած՝ վերոյիշեալ մարդկութեան դէմ ոճիրներուն, Մեծ Եղեռնի եւ այլ ցեղասպանութիւններու հաւասարեցման գործընթացը, դիտել տալով, որ մինչ ան, ըստ երեւոյթին,

1)   Աւելի կը դիւրացնէ հայանպաստ յայտարարութիւններու եւ բանաձեւումներու որդեգրումը, եւ

2)   Ճամբայ կը հարթէ հայկական ցեղասպանութեան քարոզչութեան ժողովրդային զանգուածներու մօտ,

Խորքին մէջ,

3)      Աւելի կը դժուարացնէ «ցեղասպանութիւն» երեւոյթին բարոյական ու քաղաքական երեսակներուն բացայայտումն ու խորագնաց քննարկումը, եւ

4)  Վնաս կը բերէ ցեղասպանական արարքներու բնութագրումին ու հնարաւոր պատիժին(3)։

Վիտելայի մահը առիթ եղած է, որ Մայիս 30ին Պուէնոս Այրէսի «Գլարին» տարածուն օրաթերթը լոյս ընծայէր «Ցեղասպանի մը մահը մեզ կ՚առաջնորդէ խորհրդածութեան» խորագրուած նամակը՝ Ընկերվար Միջազգայնականի փոխնախագահ (նաեւ՝ Հ. Յ. Դաշնակցութեան Բիւրոյի անդամ) Մարիօ Նալպանտեանի ստորագրութեամբ։ Առիթը յարմար էր՝ զուգահեռներ գծելու եւ հայկական ցեղասպանութեան նիւթը արծարծելու երկրի ամենէն կարդացուող օրաթերթին մէջ։ Կու տանք ամբողջական թարգմանութիւնը  (ընդգծումները մերն են).

«Ցեղասպան Վիտելայի մահը զիս գտաւ Պերլին՝ Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանի ճանապարհին, ուր հիմա կը գտնուիմ։ Որպէս Հայկական Ցեղասպանութեան վերապրողներու զաւակ եւ անհետացածներու թոռ, լուրը ինծի ազդեց։ Քանի մը ժամէն անցած էի Պուէնոս Այրէս-Պերլին-Երեւան եռանկիւնի անկիւններէն, վայրեր, ուր ցեղասպանութիւն բառը յատուկ իմաստ կը զգենու։ Յանկարծ, անուններ եւ թուականներ յաճախակի կը վերադառնային ինծի՝ Թալէաթ եւ Քեմալ Աթաթիւրք՝ Թուրքիա Հիթլէր՝ Գերմանիա, եւ Վիտելա՝ Արժանթին, ցեղասպաններ որոնցմէ իւրաքանչիւրը իրենց ժամանակին բնաջնջման բիրտ համակարգային ծրագիր մը գործադրած էին, միեւնոյն նպատակով՝ ջնջել միւսը, ա՛ն՝ զոր տարբեր կը նկատէին։ Թուականներ. 1915, 1939(4), 1976։ Իրերայաջորդ ողբերգութիւններէն առաջինէն գրեթէ դար մը ետք, բռնաճնշումներուն պատասխանատուները քաղաքացիական քաջութեամբ ու քաղաքական վճռակամութեամբ դատուած են Արժանթինի մէջ, իսկ Վիտելա կը մեռնի հասարակ բանտի մը մէջ։ Գերմանիոյ մէջ, հսկայ Վիլի Պրանտի գլխաւորութեամբ, գերմանական պետութիւնը ներողութիւն խնդրած եւ նիւթապէս հատուցած է Ողջակէզին զոհերը։ Բայց ամէն ինչ տարբեր է Թուրքիոյ պարագային. ոճիրը անպատիժ կը մնայ եւ պետութիւնը կ՚իրագործէ իր ժխտողական քաղաքականութիւնը, զոր կը փորձէ պարտադրել այլոց։ Այդ երկրին մէջ, պետական ղեկավարներ եւ հանրութիւնը կ՚այցելեն ցեղասպաններ Թալէաթի եւ Մուսթաֆա Քեմալի նուիրուած կոթողները։ Ցեղասպանին մահը մեզ անհրաժեշտաբար պէտք է առաջնորդէ խորհրդածելու, թէ ինչ գործ կատարուած է՝ նոր ցեղասպանութիւններ կանխելու համար, թէ միջազգային հանրութիւնը օրինական գործիքներ ստեղծած է եւ մարդկային իրաւանց մարմինները միջոցներով օժտած՝ մարդկութեան դէմ ոճիրներ կանխելու համար։

Մինչեւ ե՞րբ քաղաքական կամ առեւտրական պատճառներ յառաջ պիտի քաշուին՝ ժխտողական պետութիւններու լուռ ու մունջ ընկերանալու համար, նոր ոճիրներու գործադրութիւնը քաջալերելով այսպէս»։

Վիտելայի մահն ալ մեզ առաջնորդած է ներկայ խորհրդածութեան, որ պէտք է  անդրադառնայ նամակին պարունակած պատմա-քաղաքական կարգ մը անճշդութիւններու՝  ի պէտս զարգացելոց։

Արդարեւ, ճիշդ է, որ

1) Քեմալ Աթաթիւրքը գլխաւորած է Օսմանեան կայսրութեան հայ եւ յոյն բնակչութեան մաքրագործումը՝ Փոքր Ասիոյ եւ Կիլիկիոյ մէջ կատարուած ջարդերով, 1919-1922ին, առաւել՝ Արեւելեան Հայաստանի բնակչութեան ջարդեր 1920ի հայ-թրքական պատերազմին ու անոր հետեւող ամիսներուն։

2) Քեմալի արարքները ցեղասպանական հոլովոյթին (որուն կեդրոնական արարը գործադրուած ու վերջացած է 1915-1917ին) լրացուցիչ մաս կազմած են։

Այսուհանդերձ,

3) Ո՛չ մէկ փաստաթուղթ, որքան գիտենք, կ՚ապացուցէ, որ Քեմալ Աթաթիւրք 1915ի դէպքերուն Թալէաթի կողքին գործած ըլլայ։

4) Հետեւաբար, «Թալէաթ եւ Քեմալ Աթաթիւրք Թուրքիոյ մէջ» կամ «ցեղասպաններ Թալէաթ եւ Քեմալ Աթաթիւրք» գրել, իբրեւ թէ թուրք զոյգ պարագլուխները միասնաբար գործած ըլլային «1915»ին, պատմականօրէն սխալ է եւ քաղաքականօրէն վնասակար։

Արդարեւ, նման «մանրուքներ», նոյնիսկ եթէ պարզեցումի նպատակով կատարուած ըլլան, կրնան թրքական ժխտողականութեան զէնք դառնալ։ Արժանթինցի հրեայ ծանօթ գրագէտ Մարքոս Ակինիսի «Մուսա Տաղի քառասուն օրերը»ի մասին փաստականօրէն անխոցելի յօդուածը («Լա Նասիոն», Մարտ 12, 2013) դեսպան Թանէր Գարագայի՝ թրքական ժխտողական գանձարանին ամենանուրբ գոհարներով օժտուած պատասխան յօդուածի մը տեղի տուած է («Լա Նասիոն», Ապրիլ 26, 2013), որուն հակադարձած են արժանթինահայերու երեք պատասխան նամակներ եւ մէկ յօդուած նոյն թերթին մէջ, առաւել՝ Փռանկիսկոս պապի հայանպաստ վերջին յայտարարութեան առիթով խմբագրականը (Յունիս 17, 2013), ուր շեշտուած է հայկական ցեղասպանութեան փաստը։ Այսուհանդերձ, Աթաթիւրքի 1915ին «մասնակցութիւնը» կրնայ հետագային առիթ ընծայել նոր ժխտողական հերքումի, ու այդ մէկ հատիկ հերքումով՝ ո՛չ միայն Աթաթիւրքի ջարդարարական բաժնին, այլեւ ցեղասպանութեան իրողութեան հանդէպ կասկած սերմանելու առիթ տալու։ Ժխտողականութիւնը միշտ ճեղքեր կրնայ գտնել՝ սպրդելու համար. արդեօք անհրաժե՞շտ է, որ մենք այդպիսի ճեղքեր մատուցանենք անոր։

Ի դէպ, Հարաւային Ամերիկայի Հ. Յ. Դ. Հայ Դատի Յանձնախումբը՝ դիպուկ կերպով հերքելով դեսպանին ժխտողական փաստարկները, Մայիս 2ին կ՚արձանագրէր հետեւեալը իր հաղորդագրութեան մէջ. «Դեսպանը բնական կը գտնէ իր երկրին մէջ պատահածը, որ աշխարհի այլ տեղեր սխալ կը համարուի։ Մինչ անոր երկրին [Թուրքիոյ] մէջ ցեղասպանները կը յիշուին որպէս հերոսներ եւ փողոցներու ու դպրոցներու անուանակոչումներով կը մեծարուին, այստեղ նախագահ մը արժանթինցի ցեղասպաններուն դիմանկարները վար առած է Զինուորական Վարժարանին մէջ» («Արմենիա», Մայիս 2, 2013. ընդգծումները մերն են)։

Կը նշանակէ, որ ցեղասպանութեան եւ մարդկութեան դէմ ոճիրին նոյնացումը պատահական չէ։ Սակայն, կ՚արժէ հարց տալ.

ա) Արդեօք ճի՞շդ է երկու չափ, երկու կշիռի գործածութիւնը. մէկ կողմէ միջազգային օրէնսդրութեան վրայ յենիլ՝ հայկական ցեղասպանութեան ճանաչումը պահանջելու համար, իսկ միւս կողմէ արհամարհել այդ նո՛յն օրէնսդրութիւնը։

բ) Արդեօք ճի՞շդ է մէկ կողմէ քննադատել այս կամ այն քաղաքական դէմքը, որ «ցեղասպանութիւն» բառը չի գործածեր երբ պէտք է գործածէ՝ ըստ միջազգային իրաւունքի, եւ միւս կողմէ «ցեղասպանութիւն» բառը գործածել երբ պէտք չէ գործածել՝ դարձեալ ըստ միջազգային իրաւունքի։

Գիտական զանազան սահմանումներ ցեղասպանութեան մէջ կ՚ընդգրկեն ամէն տեսակի զանգուածային սպանութիւններ, անկախաբար՝ թիրախէն։ Սակայն, տրամաբանութիւնը կը յուշէ, որ օրէնքը գերակայ է մասնագիտական կարծիքէն։ Երբ աշխարհի կողմէ ստորագրուած միջազգային վաւերաթուղթեր սեւով որոշ սահմանում մը հաստատած են, մասնագիտական կարծիքը միայն օժանդակի՛, երկրորդական դեր կրնայ ունենալ։

«Ցեղասպանութիւն» եւ «ցեղասպան» բառերուն գործածութիւնը կարելի չէ խօսակցական նախատինքի աստիճանէն – օրինակ՝ նորոգ հանգուցեալ Վենեզուելայի նախագահ Ուկօ Չաւէսը ցեղասպանի մեղադրանք արձակած էր... Քրիստափոր Գոլոմպոսի դէմ, որուն արձանները 2004-2009ին անհետացած են Գարագասէն, սկիզբը՝ փողոցներէն քաշքշուելով, Սատտամ Հիւսէյնի արձաններուն նման (5) – գրիչի մէկ հարուածով իրաւական կարգավիճակի բարձրացնել՝ գաղափարախօսական հակումներ գոհացնելու կամ պահանջատիրական փաստարկներ ամրացնելու համար։ Վիտելա յաճախ կոչուած է «ցեղասպան»՝ որոշ մամուլի, մարդկային իրաւանց կազմակերպութիւններու թէ հանրութեան կողմէ, բայց եթէ ցեղասպանութիւնն ու մարդկութեան դէմ ոճիրը նոյնական չեն՝ ըստ օրինի, ուրեմն ցեղասպանն ու ոճրագործն ալ նոյնական չեն։ 

Արդարեւ, ան մաս կը կազմէ աջի թէ ձախի պատկանող Ի. դարու շարան մը բռնատէրերու, որոնք անբաղդատելի են Թալէաթի մը կամ Հիթլէրի մը։ Վիտելա, անոր չափ մարդ սպաննած Ֆրանսուա Տիւվալիէ (Հայիթիի բռնատէր՝ 1957-1971ին) կամ անոնցմէ թերեւս տասը անգամ աւելի մարդ սպաննած Իտի Ամինը (Ուկանտայի բռնատէր՝ 1971-1979ին), շատ մը նման անուններու պէս, պարզապէս իրենց քաղաքական հակառակորդները մաքրելու ձեռնարկած սարսափի աշկերտներ են, որոնք կէս դար ետք հաւանաբար Պատմութեան տողատակի ծանօթագրութեան մը պիտի արժանանան, բաղդատած՝ Հիթլէրի կամ Ստալինի պէս մարդկային հրէշներու, որոնց ջարդարարական ախորժակները այսօր՝ կէս դար ետք, զանոնք արժանի դարձուցած են այդ նոյն Պատմութեան կեդրոնական էջերուն։ Թալէաթը եւ անոր ուղեկից եղեռնագործները տակաւին Պատմութեան վերջնական գնահատականը չեն ստացած, պարզապէս որովհետեւ անոնց արարքներուն տարողութիւնը միայն վերջին տասնամեակներուն սկսած է հասկցուիլ։ Բայց աւելի հաւանական է, որ անոնք Հիթլէրի մը անմիջական շուքին տակ զետեղուին, քան, օրինակ, ափրիկեան կամ լատինամերիկեան որեւէ երկրի հերթական բռնատիրոջ դրացնութեան մէջ։

Գիտենք, որ կարելի չէ սեփական տառապանքին մասին խօսիլ եւ ուրիշներու կրածին անհաղորդ ըլլալ։ Սակայն, եթէ հայը պէտք չէ անտարբեր մնայ Արժանթին կամ այլուր տեղի ունեցած մարդկութեան դէմ ոճիրներուն հանդէպ, պէտք է նաեւ յստակօրէն գիտակցի, թէ ամէն երեւոյթ իր չափը ունի, իսկ ամէն անուանում՝ իր սահմանը։

Նամիպիոյ 60.000 հերերոներու (ընդհանուր թիւին 70 առ հարիւրը) ոչնչացումը 1904-1907ին (Գերմանիոյ կողմէ պաշտօնապէս ճանչցուած՝ 2004ին) եւ 1.500.000 հայերու ոչնչացումը 1915-1922ին (ցարդ Թուրքիոյ կողմէ չճանչցուած) ցեղասպանութիւն են՝ անկախաբար թիւերու տարբերութենէն եւ ճանաչումէն կամ ո՛չ ճանաչումէն, ըստ միջազգային վերոյիշեալ օրէնքներուն։ Սակայն, Երիտասարդ Թուրքերու եւ Արժանթինի վերջին զինուորական կառավարութեան ոճիրները իրաւական միեւնոյն անունին տակ չեն դրուիր՝ ըստ այդ նոյն օրէնքներուն։

Այլապէս, Օսմանեան կայսրութեան հայութեան 70 առ հարիւրին ի սպառ ոչնչացումը, Արեւմտեան Հայաստանի ամայացումն ու բռնագրաւումը եւ հազարամեայ մշակոյթի մը հիմնայատակ կործանումը կը բաղդատուին Արժանթինի բնակչութեան 0.001 առ հարիւրին սպանութեան հետ։ Սակայն, այդ անհամեմատելի ոճիրներուն նոյնացումը, ինչպէս եւ այդ նոյնացումին քարոզչութիւնը անհիմն են, որովհետեւ

ա) Իրաւական կեղծ մեկնակէտէ մը կը բխին.

Ցեղասպանութիւն եւ մարդկութեան դէմ ոճիր նոյն բանը չեն։

բ) Արժեւորման աստիճանները կ՚այլափոխեն.

Անկախաբար գործադրուած միջոցներէն, ցեղասպան մտադրութիւնը ազգային-ցեղային-կրօնական խումբի մը եւ ո՛չ թէ քաղաքական-գաղափարախօսական-կուսակցական խումբի մը ամբողջական կամ մասնակի ոչնչացման ուղղուած է։

Եւ վնասակար են, որպէս հետեւանք այս երկու նախադրեալներուն, որովհետեւ, ամէն բանէ վեր,

գ) Իմաստէ կը պարպեն այն աղէտը՝ մե՛րը, որուն բազմաթիւ երեսակներէն մէկը՝ իրաւականը, կը յաւակնինք տեսնել ճանչցուած որպէս օրինակ այլոց։

-----------------

(1) Տե՛ս Diego A. Dolabjian, “El Genocidio Armenio en la condena a los delitos de lesa humanidad”, Armenia, 23 de abril de 2009.

(2) Barbara Harff and Ted R. Gurr, "Toward Empirical Theory of Genocides and Politicides," International Studies Quarterly, 37, 3, 1988, p. 360.

(3) Վարդան Մատթէոսեան, «Հայկական Ցեղասպանութեան ճանաչումը Լատին Ամերիկայի մէջ (թռուցիկ ակնարկ)», Հայրենիք, Դեկտեմբեր 22-29, 2007. Յառաջ, Յունուար 11 եւ 12-13, 2008։

(4) Ինչո՞ւ 1939։ Արդեօք որովհետեւ Հիթլէր Բ. աշխարհամարտը սկսած է Լեհաստան ներխուժումո՞վ։ Ինչպէս յայտնի է, Շոայի «վերջնական լուծում»ի հանգրուանը, այսինքն՝ հրեայ ժողովուրդի անվերադարձ ոչնչացումը, սկսած է 1942ին։

(5) Ի դէպ, «21րդ դարու ընկերվարութիւնը այնպէս ինչպէս Չավէս պատգամեց Վենեզուելային, Լատին Ամերիկային եւ աշխարհի բոլոր ժողովուրդներուն» վերջերս նկատուած է Հայաստանի այլընտրանքը՝ «դրամատիրական ամենագիշատիչ տարբերակ»ին, այսինքն՝ «օլիկարգային իշխանակարգին» (Խաչիկ Տէր Ղուկասեան, «Չավէս, կամ այն որ այլընտրանքը չվարանեցաւ կոչել “21-րդ դարու ընկերվարութիւն», Հորիզոն, Մարտ 25, 2013)։ Հայրենի իրականութեան ընկերային անարդարութեան աղաղակող բնոյթը, հարկաւ, անյապաղ կտրուկ փոփոխութեան կը կարօտի։ Սակայն, եթէ նկատի ունենանք, որ Չաւէսի երբեմնի փոխնախագահը՝ Նիքոլաս Մատուրօ, անցեալ Ապրիլին նախագահ ընտրուած է 1,5 առ հարիւրի առաւելութեամբ, կը նշանակէ, որ կա՛մ Չաւէսի այլընտրանքային պատգամը կախեալ էր իր անձնական հմայքէն (ան շատ աւելի մեծ առաւելութեամբ շահած է իր բոլոր ընտրութիւնները) եւ կա՛մ նախապէս անոր քուէարկող վենեզուելացիները ձանձրացեր էին քաղաքական չափազանցեալ կերպարէն, զոր Չաւէս կը մարմնաւորէր՝ ընկերային բարեփոխումներու կողքին։ Ընկերվարութեան ձեւեր կան, որոնք կը զարգանան առանց տեւաբար ժողովրդամոլութեան (populisme) կոչ ուղղելէ (առաքինի եւ համասեռ ժողովուրդը դէմ հանել ընտրանիներու եւ վտանգաւոր համարուած «ուրիշներ»ու շարքի մը. տե՛ս Daniele Albertazzi and Duncan McDonnell, Twenty-First Century Populism: The Spectre of Western European Democracy, New York and London: Palgrave Macmillan, 2008, p. 3), որուն մէկ մասնիկն էր Գոլոմպոսի «ցեղասպան» բնութագրումը։

«Նոր Յառաջ», Յուլիս 9, 11 եւ 13, 2013