«Փակ արխիւներ չկան. պէտք է աշխատել»

ՅԱՍՄԻԿ ՊՕՂՈՍԵԱՆ

Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեայ տարելիցին շատ քիչ ժամանակ է մնացել: Եւ Թուրքիան 2015թ.-ին պատրաստւում է ամենայն լրջութեամբ` առաջ տանելու իր ժխտողական քաղաքականութիւնը: Իսկ թէ ի՞նչ աշխատանքներ են կատարւում Հայաստանում, ինչպէ՞ս ենք մենք ինքներս նախապատրաստւում Հայոց Մեծ Եղեռնի տարելիցը արժանապատուօրէն նշանաւորելու, այս մասին է Յասմիկ Պօղոսեանի հարցազրոյցը Հայաստանի Ազգային Արխիւի տնօրէն, պատմական գիտութիւնների դոկտոր Ամատունի Վիրաբեանի հետ:

- Պարո՛ն Վիրաբեան, վերջերս Հայաստանի ազգային արխիւը հրատարակեց «Հայոց ցեղասպանութիւնը օսմանեան Թուրքիայում. վերապրածների վկայութիւններ» եռահատոր աշխատանքի հատընտիրը` անգլերէնով: Ի՞նչ արձագանգներ կան արտերկրից: Եւ ի՞նչ նոր հրատարակութիւններ են սպասւում առաջիկայում:

- Մենք դեռեւս 2012թ. կազմեցինք ու հրատարակեցինք «Հայոց ցեղասպանութիւնը օսմանեան Թուրքիայում. վերապրածների վկայութիւններ» փաստաթղթերի եռահատոր ժողովածուն, որը ներառում է Ցեղասպանութիւնից հրաշքով փրկուածների` իրենց բնակավայրերում թուրքական իշխանութիւնների իրականացրած ջարդերի ու կոտորածների մասին 1916-1917թթ. գրի առնուած վկայութիւնները (ցեղասպանութիւն բառն այն ժամանակ չկար. դա շրջանառութեան մէջ դրուեց միայն Բ. Համաշխարհային պատերազմից յետոյ): Հրատարակութիւնն իրականացուել է «Վան» հասարակական կազմակերպութեան աջակցութեամբ:

Գիրքը մեծ արձագանգ գտաւ ինչպէս Հայաստանի, այնպէս էլ Սփիւռքի ընթերցողների շրջանում, նոյնիսկ` Թուրքիայում: Ինձ անձամբ դիմել են թուրք պատմաբաններ` ժողովածուի թուրքերէն հրատարակութիւնը կազմակերպելու խնդրանքով: Հաշուի առնելով այս հանգամանքը` մենք որոշեցինք եռահատորեակից պատրաստել հատընտիր մէկ հատոր եւ իրականացնել դրա թարգմանութիւնը օտար լեզուներով, քանի որ երեք հատորի թարգմանութիւնը պահանջում է ե՛ւ շատ երկար ժամանակ, ե՛ւ հսկայական միջոցներ: 2013թ. առաջինն իրականացուեց այդ հատորեակի անգլերէն հրատարակութիւնը, որը հնարաւորինս արագ ներկայացուեց միջազգային հանրութեան դատին: «Վան» կազմակերպութեան միջոցով օրերս գրքի թուրքերէն թարգմանութիւնը լոյս ընծայուեց Պոլսում, թուրք իրաւապաշտպան Ռագըպ Զարաքօղլուի հրատարակչական ընկերութիւնում: Գրքի տարածումը նոր է սկսուել, եւ արձագանգներին դեռ սպասում ենք: Նշեմ, որ գրքի թուրքերէն հրատարակութեանը նպաստել է նաեւ «Կիւլպէնկեան» հիմնադրամի հայկական բաժանմունքը: Լոյս են տեսնելու նոյն հատորեակի ռուսերէն, ֆրանսերէն, իսպաներէն եւ այլ լեզուներով հրատարակութիւնները:

- Հայաստանի անկախացումից ի վեր մեր պետութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումն ու դատապարտումը հռչակել է արտաքին քաղաքականութեան գերակայ ուղղութիւն, եւ այս ընթացքում Թուրքիան մէկ անգամ չէ, որ ասել է, թէ Հայաստանի արխիւները փակ են ուսումնասիրողների համար: Ինչ՞ն է նրանց հիմք տալիս նման յայտարարութիւններ անելու:

- Նրանք թերեւս նկատի ունեն Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան (ՀՅԴ)` Պոսթընում գտնուող կենտրոնական արխիւը, որը պետական արխիւ չէ եւ կարող է լինել փակ: Հայաստանի Ազգային Արխիւը բաց է, եւ ցանկացած թուրք ուսումնասիրող, լրագրող կարող է գալ ու աշխատել, ինչը ես բազմիցս եմ ասել, նոյնիսկ Հայաստանի բարձրագոյն պետական այրերն են այդ մասին յայտարարել:

- Յայտնի է, որ խորհրդային տարիներին երկար ժամանակ արգելուած էր զբաղուել Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեամբ: Հնարաւո՞ր է` թուրքերը նաեւ սա են փորձում շահարկել…

- Ո՛չ: Դրա մասին խօսք լինել չի կարող, քանի որ 1965թ.-ից յետոյ Հայաստանում Ցեղասպանութեան վերաբերեալ աշխոյժ ուսումնասիրութիւններ են կատարուել, լոյս են տեսել բազմաթիւ արժէքաւոր գրքեր: Բայց այն ժամանակ հայեցակարգային մօտեցումն այլ է եղել. հիմնական շեշտը դրուել է պետական ու դիւանագիտական փաստաթղթերի վրայ, եւ մարդն անտեսուել է` ուշադրութիւն չի դարձուել առանձին անհատի ապրումներին, նրա կրած տառապանքներին:

- Դուք տարբեր գիտաժողովների ժամանակ մշտապէս առաջ էք քաշել այն մօտեցումը, որ Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեայ տարելիցը մեր պայքարի վերջին հանգրուանը չի լինելու, այլ միայն` մեկնարկը: Այս առումով, ի՞նչ ծրագրեր է պատրաստւում իրականացնել Հայաստանի Ազգային Արխիւը:

- Մենք այժմ սկսել ենք իրականացնել երկու ծրագիր. առաջին` ստեղծւում է Ցեղասպանութեան զոհերի մասին ելեկտրոնային շտեմարան` նրանց անուն- ազգանուններով, բնակութեան վայրով, լուսանկարներով, որոնք, ի հարկէ, շատ քիչ են պահպանուել… Դժուար աշխատանք է. երկար ժամանակ է անցել, եւ շատ փաստաթղթեր մեզ չեն հասել, բացի այդ, բնաջնջուել են ամբողջական հայկական գիւղեր, որտեղից ոչ ոք չի փրկուել: Հետեւաբար ելեկտրոնային շտեմարանում ներկայացուելիք զոհերի թիւը մէկ ու կէս միլիոնի չի հասնի, բայց ում անունը որ հնարաւոր կը լինի ճշտել, կը տեղադրենք:

Երկրորդ` ցեղասպանութեան զոհ է դարձել ոչ միայն հայ մարդը, այլեւ` հայ մշակոյթը, տնտեսութիւնը: Եւ ժամանակի ընթացքում աշխատանք է կատարուել` ճշտելու, թէ հայերն ինչպիսի՞ նիւթական կորուստներ են կրել. արդիւնքում հաւաքուել է մօտ 29,000 ընտանիքի մասին տեղեկատուութիւն` ըստ տարածաշրջանների, որոնք մենք հրատարակելու ենք 20-22 հատորով: Նշեմ, որ այդ փաստաթղթերը իր խմբի հետ միասին ժամանակին պատրաստել է Յովհաննէս Թումանեանը: Յետագայում նախատեսւում է դրանք եւս հրատարակել օտար լեզուներով:

- Պարո՛ն Վիրաբեան, մամուլի ասուլիսներից մէկի ժամանակ դուք նշել էք, որ վերջերս Հայաստանի Ազգային Արխիւը համալրուել է նոր փաստաթղթերով: Ի՞նչ փաստաթղթեր են դրանք:

- Բացի ծրագրաւորուած համալրումից, որն իրականացնում են պետական մարմիններն ու կազմակերպութիւնները, մենք եւս քաղաքացիներից ձեռք ենք բերում փաստաթղթեր, որոնք այս կամ այն ճանապարհով յայտնուել են նրանց մօտ: Յատկապէս վերջին շրջանում նրանք մեզ են ներկայացնում ցեղասպանութիւնը վերապրածների յուշերը:

- Մենք գիտենք, որ Հայաստանի Ազգային Արխիւը պատրաստւում է պայմանագիր կնքել Ռումանիայի համապատասխան կառոյցի հետ, կայ համագործակցութիւն Ռուսաստանի, Ֆրանսայի հետ: Կը խօսէ՞ք այս մասին:

- Այո՛: Աշխատանքներ են տարւում Ռումանիայի արխիւային ծառայութեան հետ պայմանագիր կնքելու ուղղութեամբ, քանի որ այնտեղ կան մեծ քանակութեամբ չմշակուած փաստաթղթեր հայ համայնքի պատմութեան վերաբերեալ: Ֆրանսիայի հետ կնքել ենք պայմանագիր եւ համագործակցելու ենք մի քանի ուղղութիւնով` հրատարակելու ենք «Հայ-ֆրանսիական կապերը Ա. Աշխարհամարտի տարիներին. 1914-1918թթ.» խորագրով ծաւալուն ժողովածուն, կազմակերպելու ենք ելեկտրոնային ցուցահանդէսներ, համատեղ գիտաժողովներ: Արխիւային բնագաւառում ամենամեծ գործակցութիւնը (փաստաթղթերի համատեղ ցուցահանդէսների կազմակերպում, ժողովածուների լոյս ընծայում, պատճէնների փոխանակում, մասնագէտների վերապատրաստում) Ռուսաստանի հետ է:

- Ձեր հարցազրոյցներից մէկում նշել էք , որ Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ դեռեւս չուսումնասիրուած արխիւներ կան` Բուլղարիայում, Արգենտինայում, Սիրիայում, Լիբանանում, Իրանում, Յունաստանում եւ մի շարք այլ երկրներում, դէպի ուր գաղթել են Ցեղասպանութիւնից հրաշքով փրկուած հայերը:

- Այո՛: Եւ այդ արխիւները փակ չեն: Պարզապէս դրանցում դեռեւս չենք աշխատել: Օրինակ` ոչ մի հայ պատմաբան չի աշխատել պարսկական արխիւներում, Սուրիայում, Լիբանանում… Արխիւներ կան աշխարհի շատ երկրներում, որոնց ուսումնասիրման համար պէտք է օգտագործել Սփիւռքի ներուժը: Իսկ Բուլղարիայի հետ վերջերս ենք պայմանագիր կնքել:

- Կա՞ն, արդեօք, խոչընդոտներ, որոնք թոյլ չեն տալիս Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ ուսումնասիրութիւններ կատարել այն երկրների արխիւներում, որոնք այդ տարիներին եղել են օսմանեան Թուրքիայի դաշնակիցը:

- Որեւէ խոչընդոտ չկայ: Այսօր բաց են Թուրքիայի նախկին դաշնակից երկրների բոլոր արխիւները, պարզապէս պէտք է գնալ եւ աշխատել: Գերմանիայում, ի տարբերութիւն շատ երկրների արխիւների, մեր պատմաբաններն աշխատել են, սակայն ուսումնասիրման կարօտ շատ կարեւոր նիւթեր կան: Անգլիայի, Ֆրանսայի, Աւստրիայի արխիւները նոյնպէս բաց են եւ դրանցում ուսումնասիրութիւններ կատարուել են: Անհրաժեշտ է շարունակել սկսուած աշխատանքները:

- Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչմանն ուղղուած մեր պայքարի ընթացքում թուրք ժխտողականները միշտ խնդիր են առաջադրել` ստեղծել «պատմաբանների յանձնաժողով» կամ էլ հարցը քննարկել Միջազգային դատարանում: Այս առումով ի՞նչ հակաքայլեր ենք ձեռնարկելու մենք: Որքանո՞վ են մշակուած եւ ի մի բերուած անհրաժեշտ փաստաթղթերը այս մարտահրաւէրին արժանապատուօրէն դիմակայելու համար:

- Դրա համար պէտք է ստեղծել իրաւաբանների, պատմաբանների, քաղաքագէտների խումբ: Ցաւօք, այս պահի դրութեամբ ոչ մի բան չի արուել ո՛չ պետութեան, ո՛չ Սփիւռքի եւ ո՛չ էլ կուսակցութիւնների մակարդակով, ինչը կազմակերպչական հսկայական աշխատանք է պահանջում: Նշեմ, որ Սփիւռքում ունենք հսկայական չօգտագործուած ներուժ: Եւ մենք պէտք է հետեւողականօրէն շարունակենք Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչմանն ու դատապարտմանը միտուած գործընթացը եւ լրջօրէն պատրաստուենք Միջազգային դատարանին, եթէ նման անհրաժեշտութիւն առաջանայ…

«Հայ զինուոր», Օգոստոս 6, 2014