ԱՐԾՈՒԻ ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ
- Ծնուել եմ 1972-ին, Մեքսիկոյում: Հայրս՝ Էդուարդօ Անթառամեանը, նոյնպէս ծնուել է Մեքսիկոյում, մայրս մեքսիկուհի է՝ իսպանա-հնդկացիական ծագումով: Հայրական մեծ մայրս՝ Վիկտորիան, պոլսեցի էր, իսկ մեծ հայրս՝ Կարապետը, խարբերդցի, Խոշի գիւղից, Բերրիի մօտ, այսօր կոչւում է Արփասար, Դերսիմի մօտ է, տաս օր առաջ այնտեղ էի: Կարապետ պապս Մեծ Եղեռնի վերապրածներից էր: Միակ բանը, որ նա պատմում էր, այն էր, որ իր մայրը եւ փոքր եղբայրները ինքնասպան են եղել՝ նետուելով գետը, չդիմանալով ընտանիքի միւս անդամների կոտորուելուն, պապիս փրկել է մի քուրդ ընտանիք, յետոյ նա հասել է Հալէպ, որտեղից էլ մեկնել է Մեքսիկա: Այս տարի ես գնացի այդ գետի մօտ՝ յարգանքս մատուցելու այնտեղ իրենց վախճանը գտած իմ նախնիներին: Ի դէպ, վեցամեայ դուստրս՝ Կալին, իմանալով, թէ ուր եմ գնալու, տուեց ինձ իր խաղալիքներից մէկը եւ խնդրեց, որ գետը նետեմ...
Մեքսիկոյի Ազգային համալսարանում ուսանել եմ միջազգային յարաբերութիւններ, ապա՝ սոցիալական մարդաբանութիւն Մորելիայում (Միչոական): Թեկնածուական թեզս վերաբերում է Հայոց ցեղասպանութեան ոգեկոչմանը տարբեր վայրերում: Այդ նպատակով ոգեկոչման արարողութիւններ եմ նկարահանել Փարիզում, Մոնտէվիդէոյում, Բուէնոս Այրէսում, Ստամբուլում, Երեւանում, հարցազրոյցներ վարել տարբեր անձանց հետ: Իմ աշխատութեամբ փորձում եմ ցոյց տալ եւ վերլուծել այն ընդհանրութիւնները եւ տարբերութիւնները, որ կան ապրիլքսանչորսեան առաջին ոգեկոչումից (Կոստանդնուպոլիս, 1919) մինչ օրս կատարուող յիշատակի հանդէսների միջեւ. օրինակՙ մինչեւ 1965-ը օրինաչափօրէն յիշւում էին մեր զոհերը, սակայն պահանջներ չէին առաջադրւում: Յուսով եմՙ յաջորդ տարի աւարտել այդ թեմային նուիրուած իմ գիրքը:
Տարիներ շարունակ ուսումնասիրում եմ նաեւ Մեքսիկայում հայերի ներկայութեան պատմութիւնը, հաւաքում եմ գրաւոր նիւթեր, լուսանկարներ եւ տեսանիւթ, արդէն նկարահանել եմ այս թեմայով մի փոքր փաստագրական ֆիլմ: Մեքսիկոյում ինկուիզիցիայի արխիւներում յայտնաբերել եմ 1632-ին գրուած մի հայերէն փաստաթուղթ, ըստ որի հայազգի Ֆրանսիսկօ Մարտինը դիմել է ինկուիզիցիայինՙ մեղքերի համար թողութիւն ստանալու: Սա, հաւանաբար, հնագոյն փաստաթուղթն է, որ գրուել է հայոց լեզուով Ամերիկա աշխարհամասում: Նոյն արխիւում գտել եմ նաեւ մի քանի փաստաթուղթ 18-րդ դարում ապրած հայորդի Դոն Պեդրօ դէ Սառատէի մասին, որի անունը յայտնի է պատմագրութեանը: 54 արխիւային փաստաթղթերում յիշւում են 18-րդ դարում Ֆիլիպիններում ապրած հայերը (քանի որ այդ ժամանակ Ֆիլիպինները Նոր Իսպանիայիՙ Մեքսիկայի գաղութն էր): 19-րդ դարից գտել եմ հրաշալի մի պատմական դէմքիՙ Յակոբ Յարութեանին, որի մասին մենագրութիւն եմ պատրաստում: Նա հալէպցի էր, 1883-ին մեկնել է ԱՄՆ, մինչեւ 1889-ը ծառայել ամերիկեան բանակում, այնուհետեւ եկել Մեքսիկա, եղել հանքախոյզ, մի քանի հանք է յայտնաբերել, այդ թւում՝Մեքսիկայի մեծագոյն ոսկու հանքը: Երբ սկսուել է Մեքսիկական յեղափոխութիւնը, նա օգնել է յեղափոխականներին, մտերմացել յեղափոխութեան առաջնորդիՙ Ֆրանսիսկօ Մադերոյի հետ (պահպանուել է նրանց համատեղ լուսանկարը): Յետագայում նա դարձել է գեներալ, ծառայել դիկտատորական կառավարութեանը, կռուել Զապատայի, Պանչօ Վիլեայի դէմ: Երբ կառավարութիւնը պարտուել է, նրան աքսորել են Նիւ Օռլէան, իսկ կեանքի վերջին տարիներին ապրել է Դոմինիկեան Հանրապետութիւնում: Յակոբը եղել է իսկական հայ մարդ: Դոմինիկեան Հանրապետութեան մի փոքր քաղաքում գտնուող նրա մեծ տունը կոչուել է Կասա դել Արմէնիօՙ Հայի տուն (այժմ այն քաղաքապետի տունն է): Ես կապի մէջ եմ գեներալ Յարութեանի թոռանՙ Ռուդի Յարութեանի հետ (ի դէպ, նա սեւամորթ մօր զաւակ է), որը Դոմինիկեան Հանրապետութիւնում զբաղւում է զբօսաշրջային լրագրութեամբ:
Մեքսիկայում մեր համայնքը միշտ եղել է փոքր, երբեք չի ունեցել ենթակառոյցներ՝ եկեղեցի, դպրոցներ. միայն որոշ ժամանակ գործել են Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան եւ Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան մասնաճիւղերը: Սակայն 20-րդ դարում մենք ունեցել ենք մի շարք հետաքրքրական դէմքեր, որոնք կարեւոր դեր են ունեցել ինչպէս համայնքի, այնպէս էլ առհասարակ Մեքսիկայի հանրութեան համար: Արդէն յիշածս անուններին աւելացնեմ երեք ականաւոր կանանց՝ պարուհի եւ գրականագէտ Արմէն Օհանեանի, աստղագէտ Պարիս Փիշմիշի եւ արձակագիր Էմմա Դոլուխանովի անունները:
Կարեւոր է ասել, որ ներկայ շրջանում, 1940-ից մինչեւ 2000-ականների կէսը, Մեքսիկայի հայերը մեկուսացած են եղել միմեանցից: Սակայն երբ Ադրբեջանի դեսպանատունը մայրաքաղաքում կանգնեցրեց Հէյդար Ալիեւի յուշարձանը, տեղի հայերը համախմբուեցին եւ սկսեցին պայքարել յուշարձանի ապամոնտաժման համար (ինչը, եթէ յիշում էք, տեղի ունեցաւ երկու տարի առաջ): Նաեւ յիսուն տարուայ մէջ առաջին անգամ մեքսիկահայերը ոգեկոչեցին Ապրիլի 24-ը: Անցած տարի Հայաստանի կառավարութիւնը դեսպանատուն բացեց Մեքսիկոյում, եւ տեղի հայերս վերջապէս հաւաքատեղի ունեցանք: Մեր դեսպանը Մեքսիկա հրաւիրեց Լոս Անջելեսի հայերի հոգեւոր առաջնորդին. հաւանական է, որ ապագայում մի փոքր եկեղեցի հիմնադրուի Մեքսիկոյում: Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի կապակցութեամբ գործունէութիւն ծաւալեցինք Մեքսիկոյում եւ Էնսենարայում, երկրի լաւագոյն թանգարաններից մէկում՝ Հանդուրժողականութեան թանգարանում կազմակերպեցինք Մեծ Եղեռնին նուիրուած ցուցահանդէս, նաեւ՝ ռումինահայ գրող Վարուժան Ոսկանեանի դասախօսութիւնը: Մենք նաեւ ծրագրել էինք Հայոց ցեղասպանութեան մասին ֆիլմերի փառատօն, որը տեղի չունեցաւ՝ Թուրքիայի դեսպանատան՝ Մեքսիկայի արտաքին գործերի նախարարութեան վրայ բանեցրած ճնշման պատճառով: Յատկանշական է, որ Մեքսիկան այսպիսի ժխտողականութիւն է ցուցաբերում Հայոց ցեղասպանութեան հարցի նկատմամբ: Մենք նաեւ պայքարում ենք Մեքսիկայի կառավարութեան կողմից Խոջալուի դէպքերը որպէս ցեղասպանութիւն որակելու որոշման դէմ: Ադրբեջանի դեսպանը հակահայկական պրոպագանդա է կատարել ոչ միայն Մեքսիկայի սենատորների եւ կառավարութեան անդամների, այլեւ Կոլումբիայի, Պանամայի, Հոնդուրասի, Կոստա-Ռիկայի իշխանութիւնների շրջանում, այդ երկրների պետական այրերին հրաւիրել են Բաքու: Մի խօսքով, խաւիարային դիւանագիտութեամբ փորձում են իրենց կողմը գրաւել այն երկրներին, որտեղ չկան հայեր եւ հայկական լոբբի: Արդիւնքումՙ Կոլումբիան եւս ճանաչել է Խոջալուի դէպքերը որպէս ցեղասպանութիւն: Սա կարեւոր խնդիր է, որի մասին պէտք է իրազեկ լինենք եւ որի դէմ ամէն կերպ պէտք է պայքարել: Ի դէպ, նշեմ, որ իրականում Կենտրոնական Ամերիկայի որոշ երկրներում ցրուած են ապրում հատուկենտ հայերՙ Գուատեմալայում, Նիկարագուայում, Կուբայում. այս մասին յօդուածով հանդէս է եկել Հոնդուրասում բնակուող Պեդրօ Պօղոսեանը (*):
Զարմիկիս հետ Մեքսիկոյում հիմնել եմ մի փոքր հրատարակչութիւն, որ կոչւում է «Այբբենգիմ»: Հրատարակել ենք Մեքսիկայի հայերին վերաբերող «Արարատից Պոպոկատեպետլ» (2011) գիրքը, միւսը Համբարձում Չիթճեանի յուշերի իսպաներէն թարգմանութիւնն է: Վերջինս Մեքսիկայում հրատարակուած առաջին գիրքն է, որ վերաբերում է Հայոց ցեղասպանութեանը: Կազմակերպեցինք գրքի շնորհանդէսը, մեքսիկական տարբեր հանդէսներում գրախօսականներ տպագրուեցին: Այսպիսով մենք աշխատում ենք ինչպէս հանրային, այնպէս էլ կառավարական մակարդակով ճանաչելի դարձնել Հայոց ցեղասպանութիւնը:
Այժմ Մեքսիկայում բնակւում է 1500-2000 հայ: Թերեւս հազար հոգին Եղեռնից փրկուածների՝ 1923-1928 թթ. եկածների սերունդն է: Մնացած հազարը այլ երկրներից եկած հայեր են, նաեւ Հայաստանից, որ եկել են 1991-ից սկսած: Նրանց ճնշող մեծամասնութիւնը տարբեր մասնագիտութիւնների տէր մարդիկ ենՙ գիտնականներ, ճարտարապետներ, երաժիշտներ, նկարիչներ: Մեքսիկոյի Ազգային համալսարանում այսօր 10-15 հայաստանցի մասնագէտներ կան՝ ֆիզիկոսներ, աստղագէտներ, բժիշկներ: Այնպէս որ՝ այն կրթական բարձր մակարդակ ունեցող հայաստանեան նոր համայնք է: Սա ինչ-որ առումով տխուր է, քանի որ այս մարդիկ աշխատանք չեն գտել Հայաստանում եւ ստիպուած են եղել հասնել մինչեւ Մեքսիկա: Երբեմն Մեքսիկայում հայեր են հաստատւում նաեւ այլ երկրներից. առանձնացնեմ հիանալի նկարիչ Վաչէ Գէօվջէլեանին, ծնունդով Ադիս Աբեբայից, որը բնակւում է Պացկուարօ քաղաքում: Այստեղ իսպաներէն չեն խօսում, բնակիչները միայն հնդկացիներ են, Վաչէն էլ ամուսնացել է հնդկացի կնոջ հետ...
Մեքսիկոյից բացի հայեր են ապրում նաեւ Տիխուանայում եւ Էնսենարայում: Այնտեղ է ապրում Խրիմեան Հայրիկի գերդաստանի շառաւիղներից մէկը, որին է պատկանում քաղաքի «Արարատ» ռեստորանը: Ակապուլկոյի, Կերետարոյի եւ Չիուաուայի սիմֆոնիկ նուագախմբերում շատ հայաստանցիներ են աշխատում: Անցած Փետրուարին Մեքսիկայի քաղաքներից մէկում մահացաւ պատմաբան Մանուէլ Սարգիսեանցը, որը Հայդելբերգի համալսարանի պրոֆեսոր էր, մեծ ինտելեկտի տէր մի անձնաւորութիւն, որը խօսում էր եօթ-ութ լեզուով: Նա ծնունդով Ադրբեջանից էր, մեծացել էր Թեհրանում, պատմութիւն էր ուսանել Գերմանիայում եւ Չիքագոյում, հեղինակ է անգլերէն աշխատութիւնների, որ վերաբերում են Անդրկովկասի պատմութեանը, Ֆիլիպինների, Բիրմայի յեղափոխութեանը եւ այլն: Այսօր մեքսիկահայերից կարող եմ յիշել նաեւ սալսա երգի մեծ ճանաչում ունեցող կատարող Սիրաք Բալոյեանին (որի գինեգործ ընտանիքը, ի դէպ, իր արտադրած գինիներից մէկն անուանել է «սիրաք»), կինոդերասանուհի Ռոսա Գլորիա Շաղոյեանին, որի նախնիները Մեքսիկա են եկել դեռ 19-րդ դարի սկզբին, բանաստեղծուհի Նելլի Քէօսէեանին, Մեքսիկոյի Ազգային համալսարանի երբեմնի ռեկտոր Խոսէ Սարուխանին, որի որդինՙ Արտուրօ Սարուխանը, ժամանակին եղել է Մեքսիկայի դեսպանն ԱՄՆ-ում, Աւետիս Ազնաւուրեանին, որը եւս Մեքսիկոյի համալսարաններից մէկի ռեկտորն էր եւ այլն:
Այժմ մի փոքր խմբով կատարում ենք մեքսիկահայութեան անցեալին վերաբերող լուսանկարների մշակումը, փորձում ենք ճշտել լուսանկարների անձանց ինքնութիւնը եւ մի նոր գիրք հրատարակել Մեքսիկայի հայութեան վերաբերեալ: Պէտք է թուայնացնենք նաեւ «Հայերը Մեքսիկայում» ֆիլմը, որը կարեւոր վաւերագիր է մեր պատմութեան համար:
Հայաստանում եմ երրորդ անգամ: Առաջին անգամ 2003-ին էր, յետոյՙ 2004-ին. այդ ժամանակ ունեցայ հայերէնի առաջին դասերս: Այս տարի, ինչպէս նշեցի սկզբում, նախ եղայ Արեւմտեան Հայաստանում: Պապիս ծննդավայր Խոշիում հարցազրոյցներ նկարահանեցի տեղացի քրդերի հետ: Մինչեւ հիմա մենք խօսեցրել ենք վերապրածների, պէտք է սկսենք նաեւ հարցազրոյցներ այն քրդերի եւ թուրքերի հետ, ովքեր նոյնպէս պատմում են, թէ իրենց պապերն ինչ են արել հայերին: Ի դէպ, քրդերի մէջ տարածուած խօսք է, որ երբ մէկը տխրում է, նրան ասում ենՙ «այդ հայկական հայեացքով ինձ չնայես»: Քրդերը լաւ տեղեակ են Ցեղասպանութեանը: Երբ Թունջելիում էի եւ մի քրդի ասացի, որ ես հայ եմ, որը եկել է գտնելու իր պապի գիւղը, նա անմիջապէս ինձ ասաց՝ շատ լաւ, ես կը լինեմ քո վարորդը, քեզ անվճար կը ծառայեմ, քանի որ գիտեմ, թէ իմ պապը ի՛նչ վատ բաներ է կատարել ձեր հանդէպ, ես պէտք է սրբեմ իմ վատ կարման... Չորս օր նա մշտապէս ինձ հետ էր, ամէն կերպ օգնում էր: Համբարձում Չիթճեանի գրքում կար այդ տարածաշրջանի քարտէզը, որտեղ նշուած էր նաեւ մեր՝ Անթառամեանների տունը, ուստիեւ ես գտայ իմ պապական օջախը, աւելի ճիշտ՝ այն, ինչ մնացել էր նրանից: Մի քուրդ ասաց, որ հաւանաբար այդտեղ որոշ հողակտորներ պատկանել են պապիս, եւ եթէ ես ուզում եմ, ինքը կարող է գնալ գիւղապետի մօտ եւ ասել, որ այդ տարածքներն ինձ վերադարձնեն: Այնուհետեւ աւելացրեց, որ այդտեղ ամէն ինչ՝ գետը, ծառերը, թռչունները, բոլորը հայկական են, եւ մենք կարող ենք վերադառնալ այնտեղ: Բայց հարց է առաջանում, թէ վերադարձողներ կը լինե՞ն երբեւէ: Ես ինքս կը վերադառնա՞մ արդեօք այդ շատ փոքր գիւղը... Չգիտեմ, այս մասին իրօք մտածել է պէտք...
«Ազգ», 29 Մայիս 2015
(*) Ճիշդ անունը՝ Փապլօ [հայերէն՝ Պօղոս] Պետրոսեան («Հայկականք»)։
No comments:
Post a Comment