Արխիւային ռազմավարութիւն

ՎԱՐԱԳ ԳԵԹՍԵՄԱՆԵԱՆ

 

Դաշնակցութեան արխիւները բա՞ց են, թէ՞ փակ, հասանելի՞ են, թէ՞ ոչ: Ահա հարց մը, որ յաճախ օրակարգի վրայ է մանաւանդ ակադեմական շրջանակներու հաւաքներու, քննարկումներու եւ գիտաժողովներու ընթացքին: Դժբախտաբար այս վերջին մէկուկէս տասնամեակին սոյն հարցադրումը իբրեւ քաղաքական լծակ կ’օգտագործուի թրքական ժխտողական մեքենային կողմէ, երբ Պոլսոյ մէջ գտնուող օսմանեան արխիւներուն հասանելիութեան դիմաց ՀՅԴ արխիւներուն «անմատչելի» կարգավիճակը կ՛որակուի որպէս հայկական կողմի դժկամութիւնը` «քննարկելու» կամ «ուսումնասիրելու» 1915-ի «դժբախտ դէպքերը»:

Սակայն աւելի վտանգաւորը այն է, որ շատ յաճախ աշխարհահռչակ օտար պատմաբաններ կամ ցեղասպանագէտներ, որոնք կը նկատուին Հայոց ցեղասպանութիւնը ուսումնասիրած ամէնէն հեղինակաւոր գիտնականներէն, անգիտակցաբար «ջուր կը լեցնեն» թրքական ժխտողական այս մեքենային: Այսինքն` երբ յայտարարութիւններով հանդէս կու գան, թէ 1915-ի դէպքերը իսկապէս ցեղասպանական են, բայց դժբախտաբար ՀՅԴ արխիւները փակ են, կարծէք ակամայ կ’ամրագրեն թրքական «1915-ը ցեղասպանութիւն որակելու հայկական կողմնակալութիւնը»: Յաճախ այս նոյն պատմաբանները հանդէս կու գան` ըսելով, թէ արտօնութիւն ուզած են ՀՅԴ-ի պատկան մարմիններէն աշխատելու կուսակցութեան արխիւներու պահածոյին մէջ, որ ներկայիս կը գտնուի Պոսթըն, սակայն իրենց խնդրանքը մերժուած է: Չխեղաթիւրելով մերժուած խնդրագիրներու այս ճշմարտութիւնը` սոյն յօդուածով կ’ուզեմ մատնանշել այն խնդիրները, որոնք կ’առնչուին այս հարցին` աւարտին ներկայացնելով որոշ գործնական առաջարկներ, որոնք 21-րդ դարուն պէտք է կազմեն, այսպէս ըսած, ՀՅԴ «արխիւային ռազմավարութիւնը»:

Սկսինք այն իրողութենէն, որ թրքական ժխտողական մեքենային դէմ պայքարը լոկ արխիւներու մատչելիութեամբ կամ հասանելիութեամբ չի սահմանափակուիր: Կացութեան քիչ մը ծանօթ ոեւէ անձ պիտի գիտակցի, թէ այստեղ պայքարը կը կայանայ թրքական պետութեան ֆինանսական եւ մարդուժի հսկայական «ռեսուրսներ» կամ միջոցներ որդեգրելու կարելիութեան մէջ, ինչպէս նաեւ` կուսակցութեան մը, որ հայութեան ներկայ մարտահրաւէրներուն առկայութեան դիմաց պէտք է որոշէ ձեռք բերուած միջոցներու բաշխման ձեւաչափերն ու առաջնահերթութիւնները: Հետեւաբար այստեղ հարցը կ’առնչուի ո՛չ միայն պատմական երկու քաղաքական միաւորներու, այլեւ` անոնց միջեւ գոյութիւն ունեցող ուժային անհամաչափութեան: Այո՛, ասիկա արդարացում մը չէ այս կամ այն արխիւներու անմատչելիութեան, սակայն ճշմարտութիւն մըն է, որ պէտք է ի մտի ունենալ, երբ դէմ յանդիման կը գտնուինք թրքական ժխտողական մեքենային, որուն մէջ նաեւ` թրքական ամբողջ պետական համակարգին: Լայն միջոցներու չգոյութիւնը պէտք չէ խցանէ ներկայ կամ ապագայ աշխատանքներու շարունակութիւնը, այլ պէտք է յարմարինք տուեալ իրականութեան հետ ու ըստ այնմ ուրուագծենք ապագայ գործունէութիւնը:

Մարտահրաւէրը ո՛չ միայն միջոցներ ապահովելու դժուարութիւնն է, այլ նաեւ` ներկայ միջոցներով գործ յաջողցնելու պատրաստակամութիւնն ու պատրաստութիւնը: Փաստը կը մնայ փաստ, որ յաճախ այն պատմաբանները, ըլլան անոնք ժխտողապաշտ կամ ոչ, որոնք այս հարցը կը դնեն Ցեղասպանութեան կամ հայ-օսմանեան պատմագրութեան սեղանին, անտեղեակ են, ինչպէս տողերուս հեղինակը յաճախ նկատած է, գոյութենէն այն հատորներուն, որոնք կը կոչուին «Նիւթեր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան պատմութեան համար»: Այս հատորներու շարքը ուրիշ ոչինչ է, եթէ ոչ` ՀՅԴ կազմաւորման տարիներէն մինչեւ Ա. Համաշխարհային Պատերազմի շրջանը ընդգրկող կուսակցութեան ներքին փաստաթուղթերը, նամակագրութիւնները, ատենագրութիւններն ու այլ արխիւներ: Սկսած 1980-ական թուականներէն, հանգուցեալ Հրաչ Տասնապետեանի, իսկ ներկայիս` Երուանդ Փամպուքեանի խմբագրութեամբ, այս հատորները հում նիւթեր են, որոնք պատմաքաղաքական անփոխարինելի հարստութիւն են 19-րդ դարու վերջին եւ 20-րդ դարու սկիզբի դէպքերը ուսումնասիրել փափաքողներուն համար:

Դժբախտաբար ծիծաղելին այն է, որ այն պատմաբանները, որոնք յաճախ կ’ակնարկեն այս հարցին կամ նոյնիսկ արտօնութիւն խնդրած են քննելու ՀՅԴ արխիւները, ո՛չ միայն իրազեկ չեն այս հատորներու գոյութեան, այլ հայերէնին անգամ չեն տիրապետեր: Թէ արտօնութեան պարագային ինչպէ՛ս պիտի կատարէին այս աշխատանքը, յօդուածագիրիս համար ցարդ կը մնայ անհասկնալի:

Հետեւաբար, տրուած ըլլալով, որ ՀՅԴ արխիւներու ամբողջական հիմնարկացումը (institutionalization), որ կը ներառէ արդիական գիտաշխատանոցի ստեղծում, արխիւներու թուայնացում, մարդուժի պատրաստութիւն եւ այլն, զանազան պատճառներով կը մնայ անիրագործելի, մեզի կը մնայ որդեգրել մէկ հիմնական ռազմավարութիւն, որն է` վերոյիշեալ արխիւային նիւթերու հատորներու շտապ թարգմանութիւնը առաջին հերթին անգլերէնի: Անշուշտ այս գործընթացը կ’ենթադրէ մասնագէտ թարգմանիչներու խումբի մը ստեղծումը, որ համեմատաբար դիւրին է: Սփիւռքահայութեան մէջ չեն պակսիր այն տարրերը, որոնք միաժամանակ կը տիրապետեն հայերէնին ու անգլերէնին ու կրնան ստանձնել թարգմանչական լուրջ նախաձեռնութիւններ: Ուստի դժուար պիտի չըլլար համախմբել զանոնք ու ձեռնարկել այս աշխատանքին:

Փետրուար 23-ին «Արմինիըն Ուիքլի»-ին մէջ լոյս տեսած իր յօդուածով Ռուբէն Ճանպազեան շեշտը կը դնէ հայ գրականութեան դասական կարեւորագոյն գործերը անգլերէնի թարգմանելու անհրաժեշտութեան վրայ: Լրիւ համաձայնելով Ճանպազեանի այս առաջարկին` պէտք է աւելցնել նաեւ ՀՅԴ «Նիւթեր»ու թարգմանութեան նշանակալիութիւնը. նմանօրինակ նախաձեռնութիւնները ոչ միայն կը ստեղծեն գիտական արժէքներ օտար հասարակութեան համար, այլ կը պարունակեն քաղաքական պատգամներ: Առաջին` հրատարակուած ՀՅԴ արխիւներու մատչելիութիւնը անգլերէնով ի դերեւ կը հանէ այն բոլոր ցեխարձակման փորձերը, որոնք յիշուած են յօդուածին սկիզբը: Երկրորդ` տրուած ըլլալով, որ պատմագրութիւնը ինքնին քաղաքական աշխատանք է ու չի զարգանար այսպէս կոչուած «գիտական անջրպետի» մը մէջ, ՀՅԴ «Նիւթեր»ու թարգմանութիւնը պատգամ մըն է գիտական, ինչպէս նաեւ քաղաքական շրջանակներու, թէ ՀՅԴ-ն նախանձախնդիր է քայլ պահելու 21-րդ դարու պատմագիտական զարգացումներուն հետ եւ կ’առնչուի ներկայ խնդիրներու լուծման` հասարակութեան ներկայացնելով իր գոյութեան պատմութեան վերաբերող առաջին տասնամեակներու փաստաթուղթերը:

Երրորդ` օտար պատմաբաններու հասանելիութիւնը անգլերէնի թարգմանուած նիւթերու ինքնին գիտական ձեռքբերում մըն է, որ կը նպաստէ երկխօսութեան ու գիտական կարծիքներու լուրջ փոխանակման` մեկնելով այն իրողութենէն, որ հայութեան մէջ նմանատիպ թեմաներով զբաղող մասնագէտներու թիւը բաւականին քիչ է: Արխիւներու փակ կամ բաց ըլլալը ու անոնց հասանելութեան ձեւաչափը իրարու շաղկապուած, սակայն տարբեր խնդիրներ են: Օրինակ` թրքական (օսմանեան) զինուորական արխիւները փակ են` ըստ էութեան հետազօտութեան համար, բայց կան բազմաթիւ հատորներ, որոնք մատչելի են գիտնականներուն եւ որոնք կազմուած են նոյն այդ զինուորական փաստաթուղթերէն: Նոյնն է պարագան ՀՅԴ հրատարակուած «Նիւթերու»-ն: Տրուած ըլլալով, որ թարգմանութիւնը շատ աւելի իրատեսական է, քան` այս հարցը բարձրաձայնողներուն հայերէնին տիրապետումը, վերոյիշեալ խնդիրներուն աչալուրջ քննարկումն ու ներկայացուած առաջարկները պէտք է առանցքը կազմեն ՀՅԴ պատկան մարմիններու «արխիւային ռազմավարութեան»:

«Ազդակ», 18 Յունիս 2016